مفاهیم کلی، محور بحث های فلسفی/ نومینالیست ها چه کسانی هستند؟

گروه اندیشه «خبرگزاری دانشجو»- محمد زند؛ دانستیم که علم حضوری، یافتن خود واقعیّت عینی است و از این‌روی شکّ و شبهه‏ای در آن، راه ندارد. اما دایره علوم حضوری، محدود است و به تنهایی نمی‏تواند مشکل شناخت‏شناسی را حل کند و اگر راهی برای باز شناسی حقایق در میان علوم حصولی نداشته باشیم نمی‏توانیم منطقاً هیچ نظریّه قطعی را در هیچ علمی بپذیریم. بنابراین، لازم است تلاش خود را برای ارزشیابی شناخت‌های حصولی و به دست آوردن معیار حقیقت در آنها ادامه دهیم و بدین منظور به بررسی انواع  علم حصولی می‏پردازیم.

تقسیمات علوم حصولی

منطقیّون علم را به دو قسم تصوّر و تصدیق، تقسیم کرده‏اند. تصوّر نیز در یک بخش‏بندی به دو قسم کلّی و جزئی، تقسیم می‏شود، تصوّرات کلّی که به نام «مفاهیم عقلی» و «معقولات» نامیده می‏شوند محور بحث‌های فلسفی مهمّی را تشکیل می‏دهند و از دیر زمان، مورد گفتگوهای فراوانی قرار گرفته است.

نظر نومینالیست‌ها در مورد مفاهیم کلی

از زمان‌های قدیم چنین نظری وجود داشته که اساساً مفهومی به نام مفهوم کلّی نداریم و الفاظی که گفته می‏شود دلالت بر مفاهیم کلّی دارند در واقع، نظیر مشترکات لفظی هستند که دلالت بر امور متعدّدی می‏نمایند. مثلاً لفظ «انسان» که بر افراد فراوانی اطلاق می‏شود مانند اسم خاصّی است که چندین خانواده برای فرزندانشان قرار داده باشند یا مانند نام فامیلی است که همه افراد خانواده به آن نامیده می‏شوند. طرفداران این نظریه به نام «نام گرایان» (=نومینالیست ها) شهرت یافته‏اند.

در عصر حاضر، پوزیتویست‌ها و بعضی از مکتب‌های دیگر را باید جزء این دسته به حساب آورد. نظریه دیگر که قریب به نظریه مزبور می‏باشد این است که تصوّر کلّی عبارتست از تصوّر جزئی مبهم. مثلاً تصوّری که از شخص خاصّی داریم با حذف بعضی از ویژگیهایش قابل انطباق بر برادر او هم می‏باشد و با حذف خصوصیّات دیگری بر چند فرد دیگر هم قابل تطبیق می‏شود.

و بدین ترتیب هر قدر ویژگی‌های بیشتری از آن، حذف شود کلی‏تر و قابل انطباق بر افراد بیشتری می‏گردد تا آنجا که ممکن است شامل حیوانات و حتّی نباتات و جمادات هم بشود. هیوم در باره مفاهیم کلّی چنین نظری را داشت چنانکه تصوّر بسیاری از مردم در باره کلیّات، همین است.

نظر افلاطون در مورد مفاهیم کلی

از سوی دیگر بعضی از فلاسفه باستان مانند افلاطون بر واقعیّت مفاهیم کلّی، تأکید کرده‏اند و حتّی برای آنها نوعی واقعیّت عینی و خارج از ظرف زمان و مکان، قائل شده‏اند و ادراک کلیّات را از قبیل مشاهده مجرّدات و مثالهای عقلانی (مُثُل افلاطونی) دانسته‏اند.

این نظریه به صورت‌های گوناگونی تفسیر شده، یا نظریّات فرعی دیگری از آن، اشتقاق یافته است. چنانکه بعضی گفته‏اند: روح انسان قبل از تعلّق به بدن، در عالم مجرّدات، حقایق عقلی را مشاهده می‏کرده و بعد از تعلّق گرفتن به بدن آنها را فراموش کرده است، و با دیدن افراد مادّی به یاد حقایق مجرّد می‏افتد و ادراک کلیّات، همین یادآوری آنهاست.

بعضی دیگر که قائل به قدیم بودن و وجود روح قبل از بدن نیستند ادراکات حسّی را وسیله‏ای برای مستعد شدن نفس نسبت به مشاهده مجرّدات، دانسته‏اند. امّا مشاهده‏ای که از راه چنین استعدادی حاصل می‏شود مشاهده‏ای از دور است و ادراک کلّیّات، عبارتست از همین مشاهده حقایق مجرّده از دور، به خلاف مشاهدات عرفانی که با مقدّمات دیگری حاصل می‏شد و مشاهده‏ای از نزدیک است. بعضی از فلاسفه اسلامی مانند صدر المتألّهین و مرحوم استاد علامه طباطبائی این تفسیر را پذیرفته‏اند.

نظریه ارسطو در مورد مفاهیم کلی

ولی معروفترین نظریات در باب مفاهیم کلّی اینست که آنها نوع خاصّی از مفاهیم ذهنی هستند و با وصف کلیّت در مرتبه خاصّی از ذهن، تحقّق می‏یابند و درک کننده آنها عقل است. و بدین ترتیب یکی از اصطلاحات عقل به عنوان نیروی درک کننده مفاهیم ذهنی کلّی، شکل یافته است. این نظریّه از ارسطو نقل شده و اکثر فلاسفه اسلامی آنرا پذیرفته‏اند.

با توجّه به اینکه نظریات نومینالیست ها و افلاطونیان در واقع به معنای نفی ادراک عقلی است و نقطه اتّکائی برای ویران کردن متافیزیک و تنزّل دادن آن به حدّ مباحث لفظی و تحلیلات زبانی به شمار می‏رود لازم است در این مقام بیشتر درنگ کنیم تا پایه استواری برای مباحث بعدی نهاده شود.

ادامه دارد...