شناخت شناسی، درگاه ورود به ساحت فلسفه/شناخت در فلسفه اسلامی

گروه اندیشه «خبرگزاری دانشجو»-محمد زند؛ طی مباحث گذشته موضوع فلسفه و ضرورت پرداخت به فلسفه روشن شد. اکنون که ضرورت تلاش عقلانی و فلسفی روشن شده، در نخستین گام با این سؤال، مواجه می‏شویم که آیا عقل بشر توان حلّ مسائل فلسفی را دارد؟ آنچه در این هفته و هفته های آینده بدان خواهیم پرداخت گزیده ای از مباحث شناخت شناسی، کتاب آموزش فلسفه ، اثر علامه مصباح یزدی می باشد.
 

ارزش شناخت، هسته مرکزی شناخت شناسی

میزان واقع نمایی ادراکات عقل، هسته مرکزی مسائل «شناخت‏شناسی» را تشکیل می‏دهد و تا مسائل این بخش، حل نشود نوبت به بررسی مسائل «هستی شناسی» و دیگر علوم فلسفی نمی‏رسد و درست در اینجا‌ست که بسیاری از چهره‏های سرشناس فلسفه غرب مانند هیوم و کانت و اگوست کنت و همه‌ پوزیتویست‌‏ها لغزیده‏اند، و با نظریات نادرست خود بنیاد فرهنگ جوامع غربی را واژگون ساخته‏اند و حتّی دانشمندان علوم دیگر مخصوصاً روانشناسان رفتارگرا را به گمراهی کشانده‏اند و متأسّفانه امواج شکننده و تباه کننده اینگونه مکتب‌ها به دیگر نقاط جهان نیز گسترش یافته و جز قلّه‏های رفیع و صخره‏های سرسخت و آسیب‏ناپذیری که در پناه فلسفه استوار و نیرومند الهی قرار داشته‏اند دیگران را کمابیش تحت تأثیر قرار داده است.

نگاهی به تاریخچه شناخت‏ شناسی

گرچه شناخت‏شناسی (اِپیستمولوژی) به عنوان شاخه‏ای از علوم فلسفی سابقه زیادی در تاریخ علوم ندارد ولی می‏توان گفت که مسئله ارزش شناخت که محور اصلی مسائل آن را تشکیل می‏دهد از قدیمترین دورانهای فلسفه کمابیش مطرح بوده است و شاید نخستین عاملی که موجب توجّه اندیشمندان به این مسئله شده کشف خطاهای حواس و نارسایی این ابزار شناخت برای نمایش دادن واقعیّتهای خارجی بوده است.

از سوی دیگر اختلافات دانشمندان در مسائل عقلی و استدلالات متناقضی که هر گروهی برای اثبات افکار خودشان می‏کردند به سوفیستها مجال داد که ارزش ادراکات عقلی را انکار کنند و به قدری در این زمینه زیاده روی کردند که اساساً واقعیت خارجی را مورد شک و انکار قرار دادند.

از این پس، مسئله شناخت به صورت جدّی‏تری مطرح شد تا اینکه ارسطو اصول منطقی را به عنوان ضوابطی برای درست اندیشیدن تدوین کرد. بعد از دوران شکوفایی فلسفه یونان، نوساناتی در ارزش‌گذاری به ادراکات حسّی و عقلی پدید آمد و دو مرتبه دیگر بحران شک گرایی در اروپا رخ داد و بعد از عهد رُنسانس و پیشرفت علوم تجربی تدریجاً حس گرایی، رواج بیشتری یافت.

تقریباً نخستین پژوهش‌های سیستماتیک درباره شناخت‏شناسی در قارّه اروپا به وسیله لایب نیتز و در انگلستان به وسیله جان لاک، انجام یافت و بدین ترتیب شاخه مستقلی از علوم فلسفی رسماً شکل گرفت. پژوهش‌های لاک به وسیله بارکلی و هیوم، دنبال شد و مکتب تجربه گرایی ایشان شهرت یافت و تدریجاً موقعیت عقل‏گرایان را تضعیف کرد به طوری که کانت فیلسوف معروف آلمانی که در جناح عقل‏گرایان قرار دارد شدیداً تحت تأثیر افکار هیوم واقع شد.

کانت ارزش ادراکات عقل نظری را تنها در محدوده علوم تجربی و ریاضی و در خدمت آنها پذیرفت و نخستین ضربه سهمگین را از میان عقل‏گرایان بر پیکر متافیزیک (فلسفه اولی) وارد ساخت هر چند قبلاً هیوم چهره برجسته مکتب تجربه گرایی (=آمپریسم) حمله سختی را آغاز کرده بود و این رویه بعداً هم به وسیله پوزیتویست‌ها به صورت جدّی‏تری دنبال شد.

 شناخت در فلسفه اسلامی
 

برخلاف نوسانات و بحرانهایی که برای فلسفه غربی به ویژه در زمینه شناخت‏شناسی پیش آمده، فلسفه اسلامی همواره از موضع استواری برخوردار بوده و هیچگاه دستخوش بحران نگردیده است و با اینکه کمابیش گرایشهای مخالفی در کنار آن بوجود آمده ولی پیوسته موضع قاطع ایشان مبنی بر «اصالت عقل در مسائل متافیزیکی» کاملاً محفوظ بوده است. فلاسفه اسلامی بدون اینکه از ارج تجارب حسّی بکاهند بر استفاده از متد تعقّلی در حلّ مسائل فلسفی تأکید داشته‏اند.

با توجّه به تزلزل ناپذیری موضع عقل در فلسفه اسلامی، ضرورتی برای بررسی تفصیلی مسائل شناخت به صورت منظّم و سیستماتیک و به عنوان شاخه مستقلی از فلسفه، پیش نیامده و تنها به طرح مسائل پراکنده‏ای پیرامون شناخت در ابواب مختلف منطق و فلسفه، اکتفاء شده بود. ولی اکنون با توجّه به شرایط فعلی که اندیشه‏های غربیان کمابیش در محافل فرهنگی ما نفوذ یافته لازم است که مسائل شناخت شناسی با دقت و تفضیل بیشتری طرح و بررسی گردد. در شماره های آتی این مسأله را پی خواهیم گرفت...