آیا ایران با خطر کاهش جمعیت و پدیده سالخوردگی مواجه است؟

گروه آزاداندیشی «خبرگزاری دانشجو»؛ بحران جمعیتی در ایران و بحث حول محور کاهش جمعیت و سالخوردگی به یکی از مهم ترین و داغ ترین مباحث رسانه ها تبدیل شده است. جمعیت، جایگاه مهمی در زمینه سرمایه ی انسانی دارد و سیاست گذاری های آن در راستای افزایش و یا کاهش می بایست با تدبیر و دانش همراه باشد. در این مناظره مکتوب بین اساتید حوزه ی جمعیت شناسی و دیگر صاحب نظران "مسئله ی جمعیت" مورد بررسی قرار میگیرد.

«خبرگزاری دانشجو»- آیا ایران با خطر کاهش جمعیت و پدیده سالخوردگی جمعیت مواجه است؟

محمد جلال عباسی شوازی
استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران 

نشان دادن نتایج پیش‌بینی‌های جمعیتی در مورد کاهش جمعیت یا سالخوردگی جمعیت اغراق آمیز و غیر کارشناسی است

جای تعجب است که برخی افراد که ادعای کارشناسی جمعیت نیز دارند از داده‌های سازمان ملل با این قاطعیت استفاده می‌کنند؛ بدون اینکه سایر عوامل رشد جمعیت و فرضیات مبتنی بر آن را نادیده بگیرند. نشان دادن نتایج پیش‌بینی‌های جمعیتی با سناریو باروری پایین در مورد کاهش جمعیت یا سالخوردگی جمعیت اغراق آمیز و غیر کارشناسی است.

متاسفانه وقتی شناخت درستی از تحولات جمعیتی ایجاد نشود، افکار عمومی نیز گمراه می‌شود. حاصل این اطلاعات غلط این می‌شود که سرمایه‌های کشور برای پیشگیری از «کاهش شدید جمعیت» صرف شود که اصل این قضیه اشتباه است و نیازی به نگرانی نیست.

 
به جای اینکه ابتدا نظرات کارشناسی ارایه شود، الان مسوولان به فکر این افتاده‌اند که سیاست‌ها را نقد و بررسی کنند، ولی متاسفانه فرضیات نادرستی در اذهان شکل گرفته که اصلاح آن باورهای غلط در مورد آینده جمعیت کار آسانی نیست. حساسیت و اهمیت مسایل جمعیت ایجاب می‌کرد که از ابتدا سیاستگذاران و مسوولان از گروه‌های کارشناسی دعوت می‌کردند تا هر کدام نتایج تحقیقات خود را ارایه کنند، سپس تعداد محدودی داور، با بررسی نتایج این تحقیقات جمع‌بندی نهایی را در مورد شرایط جمعیتی و راهکارهای آن پیشنهادکنند و درنهایت مسوولان نظام و دستگاه‌های سیاست‌گذاری از جمله دولت و مجلس به‌صورت یک‌صدا به تدوین قانون و اجرای آن بپردازند. 

محمدجواد محمودی
رئیس مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور
ایران از نظر سرعت پیرشدن جمعیت رتبه سوم جهان را به خود اختصاص خواهد داد

یکی از چالش‌های گذار جمعیتی در ایران که هم اکنون علائم و شواهد آن در جمعیت کشور قابل مشاهده است،کاهش سطح باروری به زیرسطح جانشینی و تجدید نسل جمعیت در ایران است. میزان باروری کل از 5/6 فرزند برای هر مادر در سال 1365 به 71/1 فرزند در سال 1390 رسیده است، افت مستمر این شاخص، جمعیت کشور را با چالش اساسی مواجه کرده و ادامه آن بحران جمعیتی را در کشور ایجاد خواهدکرد. بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل متحد، پیش بینی شده است جمعیت بالای 60 سال ایران طی سال های 2011 تا 2050 با رشد 26 درصدی به 33 درصد کل جمعیت این کشور برسد و ایران ازنظر سرعت پیر شدن جمعیت رتبه سوم جهان را بعد از کشورهای امارات متحده عربی و بحرین به خود اختصاص خواهد داد. بنابر این گزارش، جمعیت جهان در حال پیر شدن است.

با توجه به تجربه انتقال جمعیتی در کشور، پیش بینی های علمی انجام شده و آینده نگری مسائل جمعیتی از دیدگاه صاحبنظران جمعیتی کشور، افت میزان باروری و تجدید نسل، کاهش حجم جمعیت ملی، بحران کاهش نیروی در سن کار، بحران سالمندی، افزایش مهاجرت های بین المللی و تغییرات قومیتی و فرهنگی از جمله چالش هایی هستند که با آنها روبرو خواهیم شد.

محمدحسین پوریانی
مدیر مرکز مطالعات فرهنگی اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ اسلامی

اگر عالمانه عمل کنیم، یقیناً می‌توانیم از فاجعۀ جمعیتی جلوگیری کنیم

باید سیاست‌های افزایش جمعیت، تقویت و تمام برنامه‌هایی که مربوط‌ به کاهش جمعیت است، در عمل حذف شود و در کنار آن، سیاست‌های افزایش جمعیت به‌درستی اجرا شود و نگرش‌ها تغییر یابد. مشکلات مختلف فرهنگی و اقتصادی، آموزشی و سیاسی دربارۀ جمعیت، کـاهش درآمد خانوارها، افزایش نابرابری اقتصادی، افزایش هزینه‌های مسکن، خوراک و...، از جمله مسائلی بودند که در کاهش جمعیت نقش مؤثری ایفا می‌کنند، بنابراین باید به اصلاح این عوامل پرداخت.

پوشش کامل بیمه‌ای رایگان برای ناباروری‌های اولیه و ثانویه، سابقۀ کار در نظرگرفتن برای مادران شاغلی که سه فرزند دارند، مرخصی‌های استعلاجی دو هفته‌ای برای پدر، مرخصی نه ماه با حقوق برای مادر، اعطای تشویقی، ازبین‌بردن قباحت فرزندآوری توسط گروه‌های تأثیرگذار، مثل رسانه که در گذشته تبلیغ خانوادۀ کم‌جمعیت را می‌کرد و الآن باید برعکس باشد؛ زیرا تأثیر به‌سزایی در کاهش دیدگاه‌های منفی دارد و... . همۀ این‌ها می‌تواند در تغییر نگرش و افزایش جمعیت تأثیرگذار باشد. این برنامه زمان‌بر است؛ اما اگر عالمانه عمل کنیم، یقیناً می‌توانیم از فاجعۀ جمعیتی جلوگیری کنیم.

شهلا کاظمی پور
استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

فعلاً به کاهش رشد جمعیت رسیده‌ایم. بنابراین، هنوز جمعیت ایران رو به افزایش است
 

برخی مسئولان می‌گویند: با کاهش جمعیت روبه‌رو شده‌ایم؛ در صورتی که این تعبیر نادرست است و فعلاً به کاهش رشد جمعیت رسیده‌ایم. بنابراین، هنوز جمعیت ایران رو به افزایش است و رشد آن مثبت است. درواقع در سال 1385، جمعیت ایران که 70 میلیون نفر بود در سال 1390 به 75 میلیون نفر افزایش یافت. بنابراین، ایران هنوز به وضعیت کشورهای اروپایی که با رشد منفی جمعیت مواجه هستند، دچار نشده است.

اساساً در چند سال گذشته، تغییراتی در جمعیت ایران رخ داده است که خیلی از کشورها هم این تغییرات را به خود دیده‌اند. به‌طور مثال، کشورهای توسعه‌یافته حدود 70 سال پیش با این تغییرات (‌عمدتاً کاهش میزان باروری) روبه‌رو شده‌اند و ژاپن، 40 سال پیش دچار این تغییرات شده است. چین، کره، سنگاپور و بسیاری از کشورها نیز در حال تجربۀ این تغییرات هستند. بنابراین، نمی‌توان نام این وضعیت را بحران گذاشت. در ایران نیز از حدود یک دهه پیش، این مرحله آغاز شده است و کشورهای آمریکای لاتین و ترکیه نیز مانند ما هستند. در گذشته، موالید و مرگ‌و‌میر هر دو در سطح حداکثر طبیعی بوده و در نتیجه رشد جمعیت ناچیز بود و جمعیت به کندی افزایش پیدا می‌کرد.
  
 

رسول صادقی
استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

از نقطه نظر ساختار جمعیت، کشور ما در بهترین و مطلوب‌ترین وضعیت جمعیت شناختی است. در واقع، به جای بحث بحران جمعیت بایستی جشن جمعیت مطرح می شد و مباحث و سیاست‌گذاری‌ها حول محور نحوۀ بهره برداری از این دوران طلایی جمعیت شکل می گرفت. این وضعیت، همان دوران پنجرۀ جمعیتی است. در بستر تغییرات جمعیتی مرحله‮ای از تحولات جمعیتی در کشور از سال 1385 آغاز شده است که به قول جمعیت شناسان «پنجرۀ جمعیتی» و «هدیۀ جمعیتی» نامیده می‮شود.

علیرغم کاهش باروری به زیر سطح جانشینی، هنوز رشد جمعیتی ما بالای 1 درصد است و صفر نشده است، این به دلیل گشتاور و مومنتوم جمعیتی است یعنی نرخ رشد فعلی و سالهای آینده به شدت متاثر از ساختار سنی است و در ساختار سنی جوان نرخ رشد علیرغم کاهش باروری همواره مثبت خواهد بود. بر اساس پیش بینی ها در یک بازده زمانی 30 و حتی 40 سال آینده نرخ رشد جمعیت ایران منفی نخواهد شد

محسن عباسی ولدی
کارشناس تعلیم و تربیت و جمعیت

کاهش جمعیت در کشوری با وسعت ما ناامنی تولید می‌کند

از نگاه جمعیت شناسی، جمعیت ایران دارد به سمتی می‌رود که اگر همین طور ادامه پیدا کند، بعد از چند وقت گرفتار دو اتفاق ناگوار در جامعه می‌شویم. اتفاق اول، سالمندی جامعه است که در دنیای امروز جمعیت شناسان و اندیشمندان در حوزه‌های مختلف، همه اذعان دارند که یکی از خطراتی است که می‌تواند جامعه را تهدید کند. سالمند‌شدن جامعه، یعنی زیاد‌شدن مصرف‌کننده‌ها و کم‌شدن تولید‌کننده‌ ‌ها. طبیعی است که وقتی نیروی مولد قوی جامعه‌ای کم شود، نیروی مصرف‌کننده زیاد می‌شود، نیاز به توضیح نیست که چه اتفاقی در این جامعه می‌افتد. یکی از این اتفاق‌ها این است که پایه‌های اقتصادی جامعه، به شدت متزلزل می‌شود.

اتفاق دوم هم که در پی اتفاق اول می‌آید، کاهش جمعیت است. کاهش جمعیت در کشوری با وسعت ما ناامنی تولید می‌کند.
 

به جای بحث بحران جمعیت، بایستی «جشن جمعیت» مطرح می شد