پارسانیا: جامعه‌شناسی دینی تاکنون مورد غفلت واقع شده‌است/ امین: محبت اهل‌بیت، نمایش جهانی و هویت شیعی؛ سه مفهوم زیارت اربعین

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، عصر سه شنبه 30 آذر ماه همایش «اربعین» به همت بسیج دانشجویی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران با حضور جمعی از اساتید دانشگاه و کارشناسان مسائل اجتماعی برگزار شد و در آن به  بررسی پدیده پیاده روی اربعین پرداخته شد.

حجت الاسلام پارسانیا در مورد پیاده روی اربعین گفت: از پدیده پیاده روی اربعین می توان به روش شناسی مطالعات اربعین و لزوم تکثر روش شناسی از واقعه اربعین به خاطر گستردگی آن رسید. این روش شناسی مطالعات اربعین باید در مورد مناسک دینی هم به کار برود که این مربوط به جامعه شناسی دینی است و تاکنون مورد غفلت واقع شده است.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه در مورد پدیده زیارت اربعین گفت: این پدیده را می توان با چند روش بررسی کرد؛ اول اینکه زیارت اربعین را به عنوان یک امر تکوینی که در قلمرو تکوین مراد خداوند قرار می گیرد بررسی کنیم که این بعد مربوط به بعد الهی و عرفانی اربعین می باشد و در قلمرو رفتار فردی نیست.

وی با اشاره به این روش گفت: این روش همان چیزی است که به گفته ملاصدرا جغرافیای ملک با ملکوت در هم تنیده شده است. انسان کافر خود آتش متحرک است ولی انسان مومن بهشت متحرک و این همان چیزی است که پیامبر می گوید من از فاطمه بوی بهشت استشمام می کنم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با اشاره به ساحت دیگری از روش شناسی مطالعه اربعین گفت: ساحت دیگر در بررسی اربعین و مناسک دینی این است که از این جهت مورد توجه قرار می گیرند که این مراسم فعل انسانی است و انسان به عنوان یک کنش گر مطرح است. البته خود این ساحت دارای یک دوگانگی است که اولین آن به لحاظ تجویزی به موضوع اربعین می پردازد و این مسائل مطرح می شود که آیا فردی که این کار را انجام می دهد کار خوبی انجام داده یا خیر؟ کار واجبی انجام داده یا مستحب یا مباح؟ در واقع این ساحت شریعتی مناسک اربعین است.

دکتر پارسانیا در مورد این روش افزود: در این بعد در واقع ما اربعین را به لحاظ دینی می شناسیم نه به لحاظ واقعیت وجودی آن و روش این ساحت رجوع به روایات است.

وی در مورد دوگانگی دوم اربعین به عنوان یک فعل انسانی گفت: از لحاظ اینکه اربعین فعل انسانی است این حوزه مربوط به عمل انسان هاست و این یک پدیده و مطالعه تاریخی و میدانی است. در این روش به یک مطالعه پدیده زمانی و مکانی می پردازیم. در این بعد به این می پردازیم که چه کسانی مخالف آمدن مردم بودند و چه کسانی موافق. وقتی با آمدن آنها مخالفت شد کنش گران چه کردند؟ آیا از رفتن منصرف شدند و یا تهدید؟ و اگر به زیارت رفتند توسط تهدیدکنندگان چه برخوردی با آنها شد؟

حجت الاسلام پارسانیا در این مورد افزود: احکام در این حوزه را نباید با هم خلط کرد یعنی که اگر در مقطعی تاریخی کنش گران به این تجویز عمل کردند و در دوره ای دیگر عمل نکردند نباید آن را به شریعت نسبت داد و این همان سفری است که در مطالعه مناسک دینی ممکن است رخ بدهد و رخ هم داده است.

در ادامه این نشست دکتر محسن حسام مظاهری به سخنرانی پیرامون این پرداخت که چرا اربعین برای ایرانی ها جذاب است.

وی در مورد پدیده اربعین گفت: ادبیات پیاده روی اربعین در ایران کمتر از یک دهه عمر دارد و به همین جهت بیشتر در مورد آن پرسش داریم تا اینکه بخواهیم تحلیل کنیم و به همین جهت فعلا نیازمند جمع آوری داده در مورد این موضوع هستیم.

حسام مظاهری در مورد آئین های موجود در جامعه گفت: عملا شاهد وجود دو نوع آئین در جامعه هستیم یک دست آئین ها توسط خود دین تشریح شده اند و فرم شان با جزئیات در متون دینی آمده است و یک دسته آئین ها هم فرم سیال دارند و این فرم تاثیر گرفته از شرایط اجتماعی، جغرافیایی و سایر عوامل است و به خاطر همین در یکی از بافت های فرهنگی نخل نقش زیادی در آئین عزاداری دارد و در بافت دیگر قمه زنی رواج پیدا می کند.

وی در ادامه افزود: معمولا آئین های دسته دوم برای دین داران جذاب تر هستند چون می توانند در آن دخل و تصرف کنند و به همین جهت است که با بعضی از افراد روبرو می شویم که به پیاده روی اربعین می روند ولی نماز نمی خوانند.

حسام مظاهری در مورد جذابیت های اربعین گفت: نکته ای که معمولا مورد توجه زائران ایرانی قرار می گیرد و دارای جذابیت است تفاوت های ناشی از بافت فرهنگی و عشیره ای عراق با ایران است برای مثال تفاوت در نحوه دادن نذری ها؛ تفاوت در نمازهای دینی و سیاسی که در طول مسیر پیاده روی مشاهده می شود.

وی در ادامه گفت: ایرانیزه کردن عراق و گفتمان های آن از کنترل ایران خارج است چون عوامل کنترل کننده آن خارج از دست ایران است و به همین جهت نمی توان با عنوان شیعه انگلیسی یا اسلام آمریکایی مانع حضور و فعالیت عده ای در این آئین و مراسم شد و از این منظر می توان گفت اربعین بزرگترین صحنه ای است که تکثر گفتمان شیعی را نشان می دهد.

حسام مظاهری در ادامه به برخی از جذابیت های خرد اربعین پرداخت و گفت: از طرف دیگر مجموعه جذابیت های خردی تشکیل می دهد که نمی توان آنها را نادیده گرفت مثلا این جذابیت خرد که از لحاظ اقتصادی معمولا این زیارت برای زائر ارزان تمام می شود و یا اینکه جنگ تحمیلی ارتش بعث بر چگونگی این پدیده در زمان کنونی نمی تواند بی تاثیر باشد هر چند که در این زمینه باید تحقیق بیشتری انجام شود.

در ادامه دکتر سیدمهدی اعتمادی فر به سخنرانی حول موضوع اربعین؛ بحران ها و فراخوان های امر قدسی پرداخت و به این نکته اشاره کرد که آمارها نشان می دهد که میزان حضور مردم در مناسک دینی جمعی طی دهه های اخیر کاهش یافته است ولی در بعضی مناسک و از جمله اعتکاف ها و پیاده روی های اربعین این آمار رو به رشد بوده است و بعضا این رشد هم یک رشد انفجاری بوده است.

وی گفت: به نظر می رسد با ارجاع به خود یک مناسک خاص؛ به الگو و تدوین کاملی نمی توان دست یافت بلکه باید به بافت ها و زمینه های موجود هم توجه کرد.

اعتمادی فر در مورد بافت ها و زمینه های موجود موثر در پدیده پیاده روی اربعین گفت: امروزه افراد در زندگی فردی خود با نوعی عدم اعتدال به خاطر بحران های موجود روبرو هستند و از طریق حضور در یکسری از مناسک جمعی می توانند تا حدی تاثیر این نیروهای اجتماعی نامتعادل را کاهش دهند به عبارتی هر چه این نیروهای اجتماعی نامتعادل کننده در زندگی اجتماعی افزایش یابد؛ رغبت به این گونه مناسک و مراسم جمعی بیشتر می شود.

اعتمادی فر در ادامه این موضوع افزود: جالب اینکه مناسکی چون نماز جمعه و نمازهای جماعت نمی توانند دوای این درد موجود ناشی از بحران ها باشند؛ چون همه سلایق را در برنمی گیرند و منحصربفرد نیستند.

وی در مورد شکل های دین داری به این نکته اشاره کرد که فرم های دین داری رو به تغییر و تحول است و هر مقدار ابهام در ارزش های اساسی دین داری افزایش یابد این فرم های تحول یافته تر بیشتر مورد توجه قرار می گیرد و به همین جهت است که حضور گسترده مردم در پیاده روی اربعین به معنای بیشتر شدن میزان دین داری افراد جامعه نیست بلکه به آن جنبه منحصربفرد بودن این مناسک برمی گردد.

اعتمادی فر با اشاره به موارد دیگری از این دست گفت: اتفاقی چون حضور دسته جمعی در مقبره کوروش نیز از همین دسته است که درصدد کاهش اثر دردهای ناشی از بحران هاست.

اعتمادی فر در ادامه در مورد راهپیمایی اربعین گفت: معمولا کسانی که در راهپیمایی اربعین حضور می یابند می خواهند با حضورشان امنیت جمعی خود را در کشورشان افزایش دهند و به همین جهت شرکت کنندگان حیثیت وجودی و اولیه زندگی خود را در حضور در این مراسم می بینند.

وی در ادامه افزود: حضور گسترده در این گونه مراسم های منحصربفرد به زمینه های بحرانی غیرمترقبه ای برمی گردد که می تواند ناشی از شرایط منطقه ای خاورمیانه باشد و یا ناشی از بعضی شرایط داخلی. یادآوری کردن از مراسم اربعین تحت عنوان رزمایش نمادین می تواند گویای شرایط خاص خاورمیانه باشد.

وی در جواب یکی از حضار با اشاره به سایر پدیده هایی چون هیئت ها و برخی مداحان گفت: به خاطر وجود همین بحران هاست که هیئت هایی که معمولا نظم و انسجام روتین و مشخص دینی ندارند؛ بیشتر مورد استقبال قرار می گیرند برای مثال هیئت دیوانگان کاشان هیئتی است که مراجع آن را چندان قبول ندارند ولی مورد استقبال زیادی قرار می گیرد و یا مداحی مثل سیدجواد ذاکر به خاطر این شرایط به قطبی در مراسم های عزاداری تبدیل می شود.

در ادامه این نشست دکتر جبار رحمانی به سخنرانی پیرامون زیارت و صورت بندی تاریخی هویت شیعی پرداخت و گفت: تشیع به خاطر دور شدن از سیستم مرکزی در طول تاریخ درصدد برآمدن آئین های خود بوده است. تشیع بیش از اینکه خود را حول کعبه تشکیل دهد؛ خود را حول بارگاه ها تشکیل داده است و کربلا مهمترین این بارگاه هاست.

وی در ادامه گفت: تاریخ تشیع پر است از تنش ها و سختی ها و به خاطر همین است که در برخی مقاطع تاریخ می بینیم دست زائر امام حسین علیه السلام را قطع می کنند و یا او را خیلی اذیت می کنند در حالی که این اتفاقات بد در مورد رفتن به حج وجود نداشته است.

رحمانی در ادامه گفت: کربلا یک معدن پر از راز و رمز برای شیعیان است که هرچه سخت گیری های نسبت به آن زیادتر شود این حالت راز و رمزگونه کربلا افزایش می یابد.

در ادامه این همایش محسن امین، دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران به ارائه مطالبی پیرامون پایان نامه خود پرداخت.

وی در مورد پایان نامه خود که با عنوان «پیاده روی اربعین به مثابه ارتباطات آئینی شیعی» بود، گفت: در این پایان نامه چون نظریه خاصی پیدا نشد که اربعین را با آن بررسی کنیم؛ روش مردم نگاری را انتخاب کردیم و کار مردم نگاری بیشتر به توصیف می پردازد.

امین با اشاره به نتایج تحقیق خود گفت: در این تحقیق سه مفهوم مرکزی از دید سه طیف اصلی مراسم زیارت اربعین استخراج شد. زائران، مجریان و مروجان سه طیف اصلی مراسم زیارت اربعین هستند و سه مفهوم مرکزی استخراج شده هم عبارتند از محبت اهل بیت، نمایش جهانی و هویت شیعی.

وی در پایان گفت: در هر سه طیف تمایل به یک نمایش جهانی برای اثبات هویت شیعی وجود دارد. شیعه در طول تاریخ غالبا از قدرت دور بوده و مورد ظلم قرار گرفته و آئین اربعین فرصتی را پدیده آورده که شیعه برای تثبیت هویتش که در طول تاریخ نتوانسته آن را اثبات کند؛ درصدد اثبات آن برآید.