از کمبود پزشک در ایران تا صادرات پزشک در کوبا/ وقتی «پیش‌گیری به جای درمان» همای سعادت می‌شود

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو - مبین محسنی؛ گویی همین دیروز بود که خبری جهان را در بهت و شگفتی فروبرد، خبری مبنی بر همه‌گیری ویروسی در چین، ویروسی که در دسامبر ۲۰۱۹ از شهر ووهان سربرآورده و در مدت کوتاهی چین را در نوردیده بود؛ کوید-۱۹! نامی که برای همه ما آشناست. در بحبوحه جولان روزافزون کرونا آمار و ارقام نه‌تن‌ها از مهار کرونا در کوبا خبر می‌دادند بلکه در سایر اخبار از صادرات گسترده پزشک و پرستاران متخصص از این کشور به سایر کشور‌های بحران زده‌ای همچون ایتالیا حرف زده می‌شد. همه این‌ها خبر از این می‌دهند که در نخستین روز‌های سال ۲۰۱۹ که جهان متضرر از همه گیری کرونا شده بود و بسیاری از کشور‌های جهان از جمله کشور‌های اروپایی عاجز از مهار کرونا شده بودند کشور تحت تحریمی، چون کوبا که قریب به ۶۰ سال از اعمال تحریم‌های بی سابقه آمریکا بر آن می‌گذشت نه تنها از پس مهار کرونا برآمد بلکه موفق به صادرات گسترده پزشکان شد.

صادرات پزشک از کوبا

صادرات پزشکان و پرستاران کوبایی به پیش از دوران کرونا باز می‌گردد. این کشور از مدت‌ها قبل موفق به صادرات پزشک به کشور‌های در حال توسعه شده بود که از آن جمله می‌توان به کشور‌های حوزه آمریکای لاتین، آفریقا و جنوب اروپا اشاره کرد. مثلا پرتغال یکی از کشور‌هایی بود که پیش از شروع همه گیری کرونا به علت کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه سلامت به واردات پزشک از کوبا اقدام کرد. این کشور از سال ۲۰۰۹ میلادی با درخواست اعزام پزشکان کوبایی به واردات نیروی متخصص درمانی از کوبا پرداخت. وارداتی که صد البته هزینه‌هایی گزاف برای پرتغال و درآمدی سرشار برای کوبا به همراه داشت. طبق برخی از آمار پرتغال سالیانه مبلغی در حدود ۵۰ هزار یورو برای هریک از پرسنل درمانی کوبایی پرداخت می‌کند. همه اخباری که پیرامون نظام سلامت کوبا منتشر می‌شود، از مواجهه موفق این کشور با بحران کرونا و دسترسی آسان اتباع کوبایی به خدمات پزشکی، می‌گویند. سرانه بالا پزشکان فعال در کوبا و در عین حال صادرات درآمد زا و پرسود پزشکان این کشور به سایر کشور‌ها نشان میدهد که سیستم بهداشتی کوبا یکی از سیستم‌های کارآمد در جهان می‌باشد.

کوبا، الگوی الهام بخش کشور‌های ثروتمند

مدل نظام سلامت کوبا به دلیل الگوی پیشگیرانه آن از دید بسیاری از ناظران بین المللی به عنوان الگوی الهام بخش بسیاری از کشور‌های ثروتمند شناخته شده است. مارگارت چان، مدیر سابق سازمان بهداشت جهانی، به کشور‌های دیگر توصیه کرد که از الگوی کوبا در مراقبت‌های بهداشتی پیروی کنند. سید حسین قاضی زاده هاشمی، وزیر سابق بهداشت ایران، نیز پیرامون توسعه یافتگی نظام سلامت کوبا گفت: «شاید در نگاه اول با توجه به زیرساخت‌های قدیمی و فرسوده در کشور کوبا انتظار عقب ماندگی در حوزه سلامت را داشته باشید، این درصورتی است که به اذعان کارشناسان بین المللی این کشور دارای یکی از بهترین مدل‌های ارائه خدمات در جهان است.»

پیش گیری به جای درمان

نظام سلامت کوبا دولتی است و بنگاه‌های خصوصی مجوز فعالیت در این نظام را ندارند. این نظام براساس مدلی به نام «پزشک و پرستار خانواده» است که در سال ۱۹۸۴ میلادی ایجاد شد. در این سیستم محوریت با خانواده و هدف، پیشگیری به جای درمان است؛ که بزرگترین نقطه قوت سیستم درمانی کوبا همین است. براساس سیستم پزشک و پرستار خانواده کوبا، تیم‌های پزشکی که متشکل از پزشکان و پرستاران متخصص هستند در دفاتر پزشکی زندگی می‌کنند که توسط دولت ساخته و دایر شده است. این دفاتر در نزدیکی محل سکونت و کار خدمات جویان قرار دارد و از این رو تیم‌های پزشکی در تماسی مستقیم با خانوار و مردمانی هستند که به آن‌ها خدمت می‌کنند و ۲۴ ساعته در دسترس خدمات جویان هستند. پزشکان و پرستاران خانواده هر ۲ سال یکبار پایش کلی سلامت محور را انجام می‌دهند که در آن عوامل خطر شناسایی شده و بدین گونه پیشگیری بیماری محقق می‌شود. تیم‌های پزشک و پرستار خانواده حداقل سالی یکبار برای ارزیابی سلامت خانواده از خانه‌های محله تحت پوشش بازدید می‌کنند. افرادی که مبتلا به بیماری‌های مزمن هستند حداقل هر ۳ ماه یکبار معاینه و پایش می‌شوند.

در نظام سلامت کوبا مراقبت‌های بهداشتی پیشگیرانه، آزمایش‌های تشخیصی و دارو برای بیماران بستری شده کاملا رایگان است. البته برخی از اقلام بهداشتی و دارو‌ها نظیر دارو‌های تجویز شده به صورت سرپایی، دارو‌های شنوایی، دنداپزشکی و ... رایگان نیستند و باید از داروخانه‌های دولتی خریداری شوند. این درحالی است که به واسطه یارانه‌های دولتی این دارو‌ها نیز با قیمتی بسیار ناچیز در دسترس بوده و حتی برای افرادی که در دهک‌های درآمدی پایین قراردارند رایگان هستند.

‎‌شاخص‌های توسعه سلامت

سیستم بهداشت و درمان کوبا مجهز به ۱۰۰ هزار پزشک و ۱۰۰ هزار پرستار است. همچنین نظام آموزش پزشکی کوبا برخوردار از حدود ۵۰ هزار استاد پزشکی است که به تدریس پزشکی در دانشگاه‌های این کشور می‌پردازند. سرانه پزشک کوبا نمایانگر این است که به ازای هر ۱۰ هزار متقاضی دریافت خدمات پزشکی حدود ۹۰ پزشک به ارائه خدمات درمانی می‌پردازند و این در صورتی است که سایر کشور‌های پیشرفته و توسعه یافته از سرانه‌ای به مراتب پایین‌تر برخوردارند. برای مثال طبق گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، سرانه پزشک فرانسه و ایالات متحده آمریکا به ترتیب ۳۴ و ۲۶ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است. حتی در کشور توسعه یافته ای، چون اتریش که از پیشتازان نظام سلامت اروپا به حساب می‌آید سرانه پزشک نمایانگر ارائه خدمت ۵۲ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است.

علاوه بر این‌ها نظام بهداشت و درمان کوبا از زیرساخت‌های مناسبی برخوردار است. ۴۳۶ کلینیک اجتماعی و ۱۵ هزار کلینیک پراکنده، تمامی جامعه متقاضیان خدمات درمانی کوبا را پوشش می‌دهند. هر کلینیک به ۳۰ الی ۶۰ هزار نفر خدمات رسانی می‌کند و با ۲۰ تا ۶۰ کلینیک دیگر همکاری نزدیک دارد. هر کلینیک به طور متوسط به ارائه ۲۰ خدمت پزشکی می‌پردازد که از جمله آن‌ها می‌توان به رادیولوژی، سونوگرافی، آندوسکوپی، خدمات اورژانسی، تنظیم خانواده و ... اشاره کرد.

پیوند دانشگاه و درمانگاه

یکی از نقاط قوت و قوام نظام سلامت کوبا این است که دانشگاه‌های علوم پزشکی و سیستم آموزشی کوبا وابسته به سیستم درمان است. می‌توان گفت سیستم آموزش و درمان کوبا به وحدتی مطلوب رسیده‌اند. دانشجویان پزشکی و پرستاری کوبایی در سیستم آموزش و درمان این کشور از سال‌های اول آموزش به جای کار صرف در بیمارستان‌ها در نقش مربیان سلامت و به ورز مشغول به فعالیت و خدمات رسانی می‌شوند. مشغولیت و فعالیتی که نه تنها اثر مثبت خود را در تعلیم و تربیت دانشجویان پزشکی می‌گذارد بلکه تاثیرات مثبت قابل توجهی در بهبود خدمت‌رسانی به متقاضیان دارد.

از صادرات پزشک تا گردشگری سلامت

از سه سال قبل و با شروع همه گیری کرونا کوبا حدود ۸۰۰ پزشک به ۱۴ کشور جهان اعزام کرد. طبق گزارش خبرگزاری دویچه آلمان که در آوریل ۲۰۱۹ منتشر شد دکتر و پرستار مهم‌ترین صادرات کوبا است به گونه‌ای که طبق برخی از آمار ۴۶ درصد از بودجه و درآمد این کشور ناشی از صادرات پزشک به سراسر جهان است. صادراتی که از مدت‌ها قبل از همه گیری کرونا آغاز شده بود و با آغاز همه گیری کرونا شدت یافت. جالب توجه است که درآمد ناشی از اعزام و صدور پزشک ۴ برابر کل درآمد گردشگری این کشور است. طبق برآورد‌ها درآمد سالیانه کوبا از اعزام و صدور پزشک بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ بیش از ۱۱.۵ میلیارد دلار برآورد شده است. درآمد کوبا از نظام سلامت و ارائه خدمات درمانی منحصر و محدود به صدور پزشک و پرستار نمی‌شود و این کشور به واسطه گردشگری سلامت و ارائه خدمات درمانی به گردشگران خارجی سالیانه میلیون‌ها دلار را به ارمغان می‌آورد. کوبا سالیانه حدود ۲۰ هزار گردشگر سلامت را جذب می‌کند که درآمدی در حدود ۴۰ میلیون دلار را برای این کشور در پی دارد.

بخش ویژه‌ای از بیمارستان‌های کوبایی برای درمان بیماران خارجی و دیپلمات‌ها اداره می‌شود. بیماران خارجی برای دریافت طیف گسترده‌ای از خدمات درمانی از جمله خدمات جراحی چشم، اختلالات عصبی، جراحی زیبایی، درمان اعتیاد، ارتوپدی و ... به کوبا مراجعه می‌کنند. اکثر این بیماران از آمریکای لاتین، کانادا و اروپا هستند. همچنین تعداد فزاینده‌ای از آمریکایی‌ها برای درمان و دریافت خدمات بهداشتی به کوبا سفر می‌کنند. شایان ذکر است که تا سال ۱۹۹۸ طبق گزارش کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین و کارائیب بخش بهداشت کوبا حدود ۲ درصد از کل گردشگری این منطقه را به خود اختصاص داده است. برخی از درآمد‌های ناشی از توریسم سلامت صرف مراقبت‌های بهداشتی عموم مردم کوبا می‌شود.

نظام سلامت کوبا الگویی مطلوب برای جامعه سلامت ایران؟!

بامداد پنج شنبه ۲۵ خرداد ماه بود که هواپیما رئیس جمهور در فرودگاه شهر هاوانا _پایتخت کوبا_ به زمین نشست. حضور سید ابراهیم رئیسی در سرزمین کاسترو و چه گوارا بهانه‌ای شد برای گمانه زنی‌هایی پیرامون آغاز دور جدیدی از همکاری‌های دو کشور، همکاری‌هایی که با توجه به وضعیت دو کشور در عرصه سلامت می‌تواند به این حوزه نیز کشیده شود. نظام بهداشت و درمان کوبا و ایران امروز در دو موقعیت و وضعیت کاملا متفاوت قرار دارند. درحالی که سرانه پزشک در کوبا نمایانگر ارائه خدمت ۹۰ پزشک به هر ۱۰ هزار نفر است در کشور ما بنا بر بعضی از آمار ۱۳ پزشک و بنا بر بعضی دیگر صرفا ۱۶ پزشک به هر ۱۰ هزار نفر خدمات رسانی می‌کنند. این اعداد حتی از سرانه جهانی پزشک و معدل بین المللی نیز کمتر است. سرانه پایین پزشک کشور به همراه توزیع نامتوازن خدمات درمانی منجر به وضعیت کمبود پزشک و به دنبال آن دسترسی سخت شهروندان مناطق پیرامونی و محروم به پزشک شده است به گونه‌ای که در بعضی از مناطق دسترسی به پزشک متخصص ناممکن است و ازین رو مردم این مناطق برای دریافت خدمات درمانی مجبور به مهاجرت و سفر به مراکز استان‌ها می‌شوند.

با مشاهده همه این آمار و ارقام و سنجش نقاط قوت و ضعف سیستم سلامت ایران و کوبا به نظر می‌رسد نظام بهداشت و درمان کوبا می‌تواند الگوی خوبی برای جامعه و سیستم سلامت ایران باشد. نظام بهداشت و درمان ایران از ظرفیت‌ها و استعداد‌های بالقوه‌ای برخوردار است که با توجه و بهره برداری از این ظرفیت‌های نهفته می‌تواند نه تنها از سد بحران هایی، چون کمبود پزشک عبور کند بلکه در حوزه سلامت و بهداشت به یکی از سیستم‌های پیشرفته و الگو مبدل شود. برای وقوع این مهم و بهره برداری از استعداد‌های نهفته و نهان کشور در عرصه سلامت و تبدیل آن‌ها به نقاط قوت، یکی از بهترین راهکار‌ها استفاده از تجربه کشور‌های پیشتاز و موفق در حوزه سلامت است که کوبا به گواهی شواهد و آمار از جمله این کشور‌ها است. نظام بهداشت ایران می‌تواند با تکیه بر تجربه‌های موفق کشوری، چون کوبا در عرصه سلامت و درمان از ظرفیت‌های نهفته خود بهترین استفاده و بهره برداری را داشته باشد و به این طریق نه تنها از پس معضلات و بحران‌های پیش رو عرصه سلامت برآید بلکه در آینده‌ای نه چندان دور مبدل به یکی از کشور‌های پیشتاز عرصه سلامت شود.

حال باید دید که آیا تغییر مسیر فعلی سیاستگذاری درمانی و الگو گیری از تجربه موفق کشور هایی، چون کوبا در دستور کار سیاستگذاران بالادستی عرصه سلامت و بهداشت کشور قرار می‌گیرد یا مسئولین روند فعلی را که تا به همین امروز منجر به شکلی گیری بحران کمبود پزشک شده ادامه می‌دهند.