تحلیل حقوقی حمله اسرائیل/ ایران بر اساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد حق دفاع مشروع دارد

سیدمهدی جلالی، کارشناس حقوق بین‌الملل و مشاورحقوقی قوه قضائیه در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری دانشجو قرار داد اظهار داشت که بر اساس گزارشات، حمله هوایی اسرائیل به خاک ایران در بامداد امروز (۱۴۰۴/۰۳/۲۳) و هدف قرار دادن مناطق مسکونی و شخصیت‌ها و فرماندهان برتر نظامی، و علمی، و شماری از مردم بیگناه  نقض فاحش قواعد بنیادین حقوق بین‌الملل و منشور ملل متحد است. این تحلیل سه محور اصلی را بررسی می‌کند:
 الف) نقض قواعد بین‌المللی توسط اسرائیل،
 ب) مبانی محکومیت بین‌المللی این اقدام،
 ج) حق دفاع مشروع ایران تحت ماده ۵۱ منشور ملل متحد.

---
 الف) نقض قواعد حقوق بین‌الملل توسط اسرائیل

1.  نقض حاکمیت و تمامیت ارضی ایران (ماده ۲(۴) منشور ملل متحد):  
    *   حمله مسلحانه به خاک یک کشور عضو سازمان ملل، بدون مجوز شورای امنیت یا استناد به دفاع مشروع معتبر، تجاوز آشکار محسوب می‌شود.  
    *   ماده ۲(۴) منشور صراحتاً کشورها را از تهدید یا استفاده از زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری منع می‌کند.  
    *   منبع: منشور ملل متحد (۱۹۴۵)، ماده ۲(۴).

2.  نقض ممنوعیت توسل به زور (Jus ad Bellum):  
    *   حقوق بین‌الملل تنها دو استثنا برای استفاده از زور مجاز می‌داند: دفاع مشروع (ماده ۵۱) و اقدام جمعی تحت فصل هفتم توسط شورای امنیت.  
    *   حمله اسرائیل فاقد مجوز شورای امنیت بود. ادعای دفاع مشروع آن نیز در این مورد نامشروع است، زیرا ایران حمله مستقیم و مسلحانه‌ای از خاک خود علیه اسرائیل انجام نداده بود که چنین پاسخی را توجیه کند.  
    *   منبع: منشور ملل متحد، ماده ۲(۴) و ۵۱؛ قطعنامه ۲۶۲۵ مجمع عمومی (اصل منع توسل به زور).

3.  نقض قوانین بشردوستانه بین‌المللی (حقوق مخاصمات مسلحانه - Jus in Bello):  
    *   هدف قرار دادن مناطق مسکونی به طور کلی و غیرنظامیان به طور خاص، نقض فاحش اصل تمایز (Distinction) است که طرفین مخاصمه را ملزم می‌کند بین اهداف نظامی و غیرنظامی تفکیک قائل شوند.  
    *   ترور شخصیت‌های نظامی در یک حمله هدفمند، اگر خارج از صحنه نبرد فعال (Hostilities) و در خاک کشور ثالث (ایران) انجام شود، می‌تواند مصداق حملات تروریستی یا عملیات قتل‌های فراقضایی (Extrajudicial Killings) باشد که تحت قوانین بشردوستانه و حقوق بشر بین‌المللی ممنوع است.  
    *   منابع: 
پروتکل الحاقی اول (۱۹۷۷) به کنوانسیون‌های ژنو ۱۹۴۹ (مواد ۴۸، ۵۱ و ۵۲)؛ 
کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو (۱۹۴۹)؛
 قواعد عرفی حقوق بشردوستانه (مطالعه ICRC).

4.  نقض حقوق حاکمیت هوایی:  
    *   پرواز بدون مجوز هواپیماهای نظامی در حریم هوایی کشور دیگر، نقض آشکار حاکمیت ملی و قوانین بین‌المللی هواپیمایی کشوری است.  
    *   منبع: کنوانسیون شیکاگو (۱۹۴۴) در مورد هوانوردی کشوری بین‌المللی.

---

 ب) مبانی محکومیت بین‌المللی اقدام اسرائیل

1.  تجاوز آشکار:  
    *   این حمله مصداق بارز تعریف "تجاوز" در قطعنامه ۳۳۱۴ مجمع عمومی (۱۹۷۴) است: "استفاده از نیروهای مسلح یک کشور علیه حاکمیت، تمامیت ارضی، یا استقلال سیاسی کشور دیگر".

2.  نقض قواعد آمره (Jus Cogens):  
    *   ممنوعیت توسل به زور (مگر در دفاع مشروع یا با مجوز شورای امنیت) و ممنوعیت جنایت تجاوز، از قواعد آمره حقوق بین‌الملل هستند که نقض آن‌ها برای تمام جامعه بین‌المللی غیرقابل پذیرش است.

3.  مسئولیت بین‌المللی دولت اسرائیل:  
    *   بر اساس حقوق بین‌ملل عرفی (مواد پیشنویس مسئولیت دولت‌ها)، اسرائیل به دلیل ارتکاب عمل متخلفانه بین‌المللی (تجاوز) مسئول است. این مسئولیت مستلزم جبران خسارت (غرامت) و پایان دادن به عمل متخلفانه است.

4.  محکومیت توسط نهادهای بین‌المللی:  
    *   مجمع عمومی سازمان ملل متحد می‌تواند ودر واقع بهترست گفته شود "باید" با تصویب قطعنامه‌ای، این حمله را به عنوان "تجاوز" محکوم کند و خواستار اقدام شورای امنیت شود.  
    *   شورای امنیت، بر اساس فصل هفتم منشور، باید این اقدام را تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی تشخیص دهد و اقدامات تنبیهی (تحریم، اقدامات قهری) علیه اسرائیل اتخاذ کند. (هرچند وتوی احتمالی آمریکا مانع عملی است).  
    *   دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) می‌تواند با درخواست ایران یا مجمع عمومی (نظر مشورتی)، اقدام اسرائیل را غیرقانونی اعلام کند.  
    *   دیوان بین‌المللی کیفری (ICC) در صورت احراز صلاحیت، می‌تواند بررسی کند که آیا این حمله شامل جنایات جنگی (مثل حمله عمدی به غیرنظامیان یا اهداف غیرنظامی) بوده است یا خیر.

---

 ج) حق دفاع مشروع ایران بر اساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد

1. شرایط اعمال دفاع مشروع:

*   ماده ۵۱ منشور حق دفاع مشروع فردی یا جمعی را در برابر "حمله مسلحانه" (Armed Attack) به رسمیت می‌شناسد.  
    *   حمله امروز اسرائیل به خاک ایران، مصداق بارز یک "حمله مسلحانه" است. این حمله مستقیم، قابل انتساب به اسرائیل (حتی اگر انکار کند) و دارای مقیاس و شدت کافی (هدف قرار دادن خاک و افراد در داخل کشور) است.

2.  مبانی حق دفاع مشروع ایران:  
    *   وجود حمله مسلحانه: حمله امروز اسرائیل شرط اصلی را محقق کرده است.  
    *   فوریت و ضرورت: پاسخ ایران باید برای دفع حمله ضروری باشد.  
    *   تناسب: هر پاسخ نظامی ایران باید با شدت و گستره حمله اولیه اسرائیل متناسب باشد. هدف باید دفع حمله و جلوگیری از حملات بعدی باشد، نه تنبیه بی‌حد یا تلافی گسترده.  
    *   تکلیف گزارش به شورای امنیت: ایران موظف است هر اقدامی را که در اعمال حق دفاع مشروع انجام می‌دهد، فوراً به شورای امنیت گزارش دهد. این اقدامات نباید به اختیارات شورای امنیت در حفظ صلح لطمه بزند.

3.  شکل‌های مجاز دفاع مشروع:  
    *   حق دفاع مشروع محدود به پاسخ نظامی مستقیم نیست، اما پاسخ نظامی رایج‌ترین شکل آن است.  
    *   ایران می‌تواند اقدامات متقابل نظامی مستقیم علیه اهداف نظامی مشروع اسرائیل (در خاک اسرائیل یا مناطق اشغالی) انجام دهد.  
    *   این اقدامات باید اصل تمایز (عدم حمله به غیرنظامیان و اهداف غیرنظامی) و اصل تناسب در حقوق بشردوستانه (محدود بودن خسارات جانبی غیرنظامی) را رعایت کنند تا خود به نقض حقوق بین‌الملل تبدیل نشوند.  
    *   ایران همچنین می‌تواند از حق دفاع مشروع جمعی استفاده کند و از متحدین خود درخواست کمک نظامی نماید.

---

رأی و نتیجه‌گیری حقوقی:

1.  اقدام اسرائیل: حمله امروز اسرائیل به خاک ایران یک عمل متخلفانه بین‌المللی شدید و مصداق "جنایت تجاوز" (Crime of Aggression) تحت حقوق بین‌الملل است. این اقدام:  
    *   ماده ۲(۴) منشور ملل متحد (ممنوعیت توسل به زور) را نقض کرده است.  
    *   حقوق بشردوستانه بین‌المللی (اصول تمایز و تناسب) را نقض کرده است.  
    *   حاکمیت و تمامیت ارضی ایران را نقض کرده است.  
    *   قاعده آمره منع تجاوز را نقض کرده است.
2.  محکومیت بین‌المللی: جامعه بین‌المللی موظف است این اقدام را به شدت محکوم کند. شورای امنیت باید بر اساس فصل هفتم، آن را تهدیدی علیه صلح تشخیص داده و اقدامات قهری علیه اسرائیل اتخاذ نماید. مجمع عمومی باید با تصویب قطعنامه‌ای، این تجاوز را محکوم کند. اسرائیل مسئول جبران خسارات وارده به ایران است.
3.  حق دفاع مشروع ایران: جمهوری اسلامی ایران، بر اساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل عرفی، دارای حق مسلم و غیرقابل انکار دفاع مشروع در برابر این حمله مسلحانه است. هرگونه اقدام متقابل نظامی ایران علیه اهداف نظامی مشروع اسرائیل، مشروط به رعایت اصول ضرورت، تناسب، تمایز و گزارش‌دهی به شورای امنیت، کاملاً مشروع و قانونی است.

ایران باید با بهره‌گیری از تمامی مکانیسم‌های حقوقی بین‌المللی (شورای امنیت، مجمع عمومی، دیوان بین‌المللی دادگستری، دیوان بین‌المللی کیفری) اقدام اسرائیل را پیگیری و محکوم کند و همزمان، حق دفاع مشروع خویش را با رعایت دقیق قوانین بین‌المللی و به منظور دفع تجاوز و بازدارندگی، اعمال نماید.