مکانیسم ماشه چیست و چگونه فعال می‌شود؟

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری دانشجو، وجه تسمیه «ماشه» یا «اسنپ‌بک» از آنجاست که مانند کشیدن ماشه‌ی تفنگ، تنها یک بار تصمیم‌گیری در شورای امنیت می‌تواند به بازگشت ناگهانی تحریم‌ها منتهی شود.

مکانیزم ماشه یا «اسنپ‌بک» (Snapback Mechanism) اصطلاحی است که پس از توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی، موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)، بسیار مطرح شد.

این مکانیزم یکی از مهم‌ترین وجوه حقوقی و سیاسی این توافق بود که در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز به‌صورت رسمی مطرح گردید.

مکانیزم ماشه به ساز و کار اشاره می‌کند که در صورت نقض برجام یا اختلاف‌نظر‌های عمده درباره اجرای تعهدات توسط هر یک از اعضا، می‌تواند تحریم‌های لغو شده را دوباره به‌سرعت و بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد در شورای امنیت سازمان ملل، به حالت قبلی بازگرداند.

توافق هسته‌ای ایران (برجام) چیست؟

برنامه جامع اقدام مشترک (Joint Comprehensive Plan of Action – JCPOA) که در ایران به اختصار «برجام» خوانده می‌شود، توافقی بین ایران و گروه ۱+۵ (ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) است.

این توافق در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ به امضا رسید و در اواخر همان سال توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ رسمیت یافت. هدف اصلی برجام جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای و در عوض رفع تحریم‌های بین‌المللی و فراهم آمدن امکان همکاری‌های اقتصادی بود.

جایگاه حقوقی مکانیزم ماشه

این ساز و کار بر پایه متن قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت بنا شده است.

مطابق این قطعنامه، لازم نیست تمام اعضای شورای امنیت برای بازگشت تحریم‌ها رأی مثبت دهند؛ بلکه صرفا کافی است یکی از اعضای دائم شورا ادعای «عدم پایبندی اساسی» ایران را مطرح کند.

وقتی این ادعا ارائه شد، مکانیزم ماشه آغاز به کار می‌کند و پس از گذشت یک دوره زمانی مشخص (معمولا ۳۰ روز)، تحریم‌ها به طور خودکار دوباره برقرار می‌شوند، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه جدیدی در رد این درخواست صادر کند.

در این میان، اعضای دائم (پنج کشور دارای حق وتو) می‌توانند هر قطعنامه جدیدی را وتو کنند و مانع از صدور آن شوند.

تفاوت با تحریم‌های یک‌جانبه

تحریم‌های اعمال‌شده از سوی آمریکا یا اتحادیه اروپا بر ضد ایران، به‌تنهایی و خارج از چارچوب شورای امنیت نیز شکل می‌گیرند. اما مکانیزم ماشه صرفا درباره تحریم‌های سازمان ملل متحد است که از مشروعیت بین‌المللی برخوردارند. این تحریم‌ها در زمان پیش از برجام، بیشترین تأثیر را در محاصره اقتصادی و سیاسی ایران داشتند.

ساز و کار حل اختلاف در برجام

در برجام برای رفع اختلافات احتمالی میان طرف‌ها بر سر نحوه اجرای تعهدات، مکانیسمی موسوم به «کمیسیون مشترک» در نظر گرفته شد. اعضای این کمیسیون شامل تمام طرف‌های برجام است.

در صورت بروز اختلاف و شکایت هر یک از طرف‌ها مبنی بر نقض تعهدات، مسیر رسیدگی به این شکایت از طریق کمیسیون مشترک و سپس ارجاع به سطوح بالاتر (از جمله وزرای خارجه یا حتی ساز و کار داوری) انجام می‌گیرد.

اگر راه‌حلی حاصل نشود، در نهایت طرف شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل منتقل کند.

قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت

قطعنامه ۲۲۳۱ در واقع تصویب رسمی برجام در شورای امنیت و جایگزینی مجموعه‌ای از تحریم‌های بین‌المللی با نظارت‌های تعریف شده در برجام است. این قطعنامه حاوی جزئیات حقوقی درخصوص لغو یا تعلیق تحریم‌ها و ساز و کار بازگشت خودکار تحریم‌ها یا همان مکانیزم ماشه است.

بر اساس این قطعنامه، هر عضو دائم یا غیردائم شورای امنیت می‌تواند با اعلام «عدم پایبندی اساسی» ایران به تعهدات خود، فرایندی را آغاز کند که نهایتا می‌تواند به بازگشت سریع تمامی تحریم‌های پیشین منجر شود.

نحوه فعال‌سازی مکانیزم ماشه

این بخش به مهم‌ترین موضوع در ارتباط با مکانیسم ماشه یعنی نحوه فعالسازی آن اشاره دارد.

مراحل اصلی فعال‌سازی مکانیسم ماشه

فعال‌سازی مکانیزم ماشه مراحلی دارد که به شکل خلاصه عبارت‌اند از:

۱. طرح شکایت در کمیسیون مشترک برجام

اگر یکی از اعضای برجام معتقد باشد ایران (یا طرف دیگر) تعهداتش را نقض کرده، در کمیسیون مشترک شکایت می‌کند.

۲. حل اختلاف در سطوح بالاتر

در صورت عدم توافق در کمیسیون، موضوع به وزرای خارجه طرف‌های برجام و سپس به هیئت حل اختلاف یا داوری ارجاع می‌شود.

۳. ارجاع به شورای امنیت

اگر همچنان اختلاف برطرف نشود، شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت ملل متحد ارجاع دهد.

۴. آغاز شمارش معکوس

پس از ارجاع رسمی موضوع به شورای امنیت، در یک بازه ۳۰ روزه اگر قطعنامه جدیدی برای تمدید تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود (یا به‌واسطه وتوی اعضای دائم متوقف شود)، به‌طور خودکار تحریم‌های پیشین باز می‌گردند.

نقش شورای امنیت در فعال‌سازی مکانیسم ماشه

شورای امنیت بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ موظف به رسیدگی به ادعای عدم پایبندی است، اما عملا قدرت وتوی پنج عضو دائم باعث می‌شود که هر یک از آنها بتواند از تصویب قطعنامه جدید برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها جلوگیری کند.

بدین ترتیب، اگر مثلا ایالات متحده یا یکی دیگر از اعضای دائم، مکانیزم ماشه را کلید بزند، می‌تواند با وتوی هر قطعنامه مخالف، عملاً تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران را بار دیگر فعال سازد.

نقطه قوت و ضعف اصلی

نقطه قوت: برای شاکی اصلی (مثلا آمریکا) این امکان وجود دارد که بدون نیاز به جلب نظر سایر اعضای شورای امنیت، تحریم‌ها را احیا کند. عملا به یک اجماع بین‌المللی نیاز نیست و فقط اعلام نظر یک کشور کافی است.

نقطه ضعف: این مکانیزم در صورت سوءاستفاده سیاسی می‌تواند توافق بین‌المللی را تضعیف کند و اعتبار دیپلماسی چندجانبه را زیر سؤال ببرد. همچنین ممکن است کشور‌های دیگر از جمله شرکای برجام به‌صورت یک‌جانبه اعلام کنند که این اقدام را قانونی یا موجه نمی‌دانند.

موانع و چالش‌های حقوقی و سیاسی استفاده از مکانیسم ماشه

قطعا بر سر راه مکانیسم ماشه هم مانند باقی موضوعات حقوق بین‌الملل موانع و چالش‌هایی وجود دارد که در این بخش به طور کامل آنها را بررسی خواهم کرد.

موانع و چالش‌های حقوقی و سیاسی استفاده از مکانیسم ماشه

اختلاف‌نظر در مشروعیت فعال‌سازی

یکی از اختلاف‌نظر‌های مهم، درباره این است که آیا کشور‌هایی که از برجام خارج شده‌اند، حق استفاده از مکانیزم ماشه را دارند یا خیر.

به طور مثال، بعد از خروج رسمی آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸، دولت ایالات متحده استدلال کرد که به‌عنوان یکی از مشارکت‌کنندگان اولیه در قطعنامه ۲۲۳۱، همچنان حق فعال‌سازی مکانیزم ماشه را دارد؛ اما ایران و سایر اعضای برجام با این ادعا مخالفت کردند، زیرا معتقد بودند که واشنگتن با خروج از برجام، جایگاه حقوقی خود را برای بهره‌مندی از این ساز و کار از دست داده است.

پیچیدگی حقوق بین‌الملل

ساز و کار اسنپ‌بک با توجه به متن قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام، در سطح حقوق بین‌الملل بسیار منحصر‌به‌فرد است. این مکانیسم، ساختار حقوق بین‌المللی مبتنی بر اجماع را تا حد زیادی کنار زده و یک مسیر میانبر برای بازگشت تحریم‌ها ایجاد کرده است.

از این رو، تفسیر‌های گوناگونی از نحوه اجرای این مکانیزم وجود دارد. در عمل هم مهم‌تر از تفسیر حقوقی، اراده سیاسی قدرت‌ها تعیین‌کننده است.

مقاومت سایر قدرت‌های جهانی

حتی اگر یک عضو دائم شورای امنیت (مثلا آمریکا) مکانیزم ماشه را فعال کند، ممکن است بقیه اعضای شورا یا کشور‌های جهان از اجرای عملی این تحریم‌ها سر باز زنند.

عدم همراهی اتحادیه اروپا، روسیه یا چین با آمریکا در تحریم‌های ثانویه، نمونه‌ای از این مقاومت‌هاست.

با این حال، به‌دلیل ساختار نظام مالی بین‌الملل و قدرت نفوذ آمریکا در بخش بانکی جهان، بسیاری از کشور‌ها ممکن است ناگزیر به همراهی با تحریم‌ها شوند.

تاثیر بر آینده برجام

مکانیزم ماشه به‌خودی‌خود، برگ برنده‌ای برای فشار سیاسی بر ایران یا حفظ انضباط در اجرای برجام محسوب می‌شود. اما اجرای یک‌جانبه و بدون اجماع می‌تواند برجام را کاملا بی‌اعتبار و حتی منجر به مرگ توافق کند.

در چنین شرایطی ایران نیز ممکن است از تمامی تعهدات خود عدول کرده و برنامه هسته‌ای را بدون محدودیت پیش ببرد.