نگاهی به تاریخچه نظام سرمایه‌داری

سرمایه داری چیست؟
 

 

سرمایه‌داری یا کاپیتالیسم نظام اقتصادی است که با انقلاب صنعتی، نخست در اروپای غربی و آمریکا پدید آمد و سپس به کشورهای غیر غربی نیز راه یافت و در آنها رشد کرده است.

سرمایه‌داری یک نظام اقتصادی است که در آن مالکان خصوصی مالکیت ابزارهای تولید  را در اختیار دارند و معمولا از این ابزار برای کسب سود در بازارهای رقابتی استفاده می‌شود.

 

واژه «سرمایه‌داری»‌، ابتدا در سال 1854 به مثابه یک لقب اهانت‌آمیز توسط کارل مارکس و پیروانش جعل شد. این عبارت برای نظامي‌ در نظر گرفته شد که توسط سرمایه‌داران، به سود سرمایه‌داران و برای استثمار کارگران اجرا می‌شود. البته این لقب اهانت‌آمیز هنوز هم ناخواسته بر یکی از شایستگی‌های این نظام تاکید می‌کند: نظام سرمایه‌داری منجر به انباشت سرمایه، استفاده بیشتر از آن و بنابراین افزایش دائمي‌ و پرشتاب تولید ثروت می‌شود.

 

سرمایه‌داری را می‌توان به عنوان ترکیبی از دو نهاد درک کرد: مالکیت خصوصی و بازار آزاد. مالکیت خصوصی، یعنی آنکه هر کس آزاد است دستاورد کار خویش را نگه دارد یا آن را هرجا که مناسب‌تر می‌بیند استفاده کند، تا جایی که حقوق دیگران را زیر پا نگذارد.

عنوان کاپیتالیسم را بیشتر سوسیالیست‌ها و بخصوص مارکسیستها رواج دادند و مراد آنها از آن، سیستمی است که در آن مالکیت خصوصی سرمایه تعیین کننده‌ی چهره‌ی اقتصادی و سیاسی آن و همچنین پدید آورنده‌ی نوعی نظم اجتماعی خاص است که در آن طبقه حاکم، که سرمایه‌داری یا بورژوازی نامیده می‌شود، از نیروی تولیدی جامعه به سود خود بهره‌گیری می‌کند. این سود از راه کمتر پرداختن به کارگران به دست می‌آید، یعنی کمتر از مبلغی که، به نظر سوسیالیستها تمام ارزش تولید کارگرانست؛ اما مبلغی که پرداخت می‌شود برابر است با ارزش نیروی کارگر در شرایط مالکیتِ خصوصی ابزارهای تولید و بازار کار. اما، اقتصاددانان غیر مارکسیست سرمایه‌داری را سیستمی می‌دانند که در آن تولید میان عوامل تولید (کار، زمین، سرمایه) برحسب تولیدگریِ نهاییِ آنها توزیع می‌شود و در نتیجه، نظامی‌ست عادلانه.

 

اقتصاد سرمایه داری عملاً بین قرن های ۱۶ و ۱۹ میلادی در انگلیس به تدریج رسمیت یافت. اگرچه شواهدی از دوران بسیار دور نشان می دهد برخی ویژگیهای این نظام در دوران خیلی گذشته نیز وجود داشته است. شکل‌های ابتدایی سرمایه داری تجاری (merchant capitalism) در اواخر قرون وسطی شکوفا شد. سرمایه داری از پایان دوره فئودالیسم در دنیای غرب نظام غالب بوده است. به تدریج این نظام از انگلیس به سراسر اروپا گسترش پیدا کرد و مرزهای سیاسی و فرهنگی را از پیش رو برداشت. در قرن های 19 و 20 میلادی سرمایه داری ابزار غالب صنعتی شدن را در دنیا فراهم اورد، اما این ابزار انحصاری نبود.

دورانهای تکامل سرمایه‌داری را اغلب به سه بخش تقسیم کرده‌اند: رشد سرمایه‌داری با رشد بازرگانی آغاز می‌شود که در آن سرمایه‌داران بزرگ بر جریان داد و ستد مسلط می‌شوند. با انقلاب صنعتی مرحله‌ی سرمایه‌داری صنعتی آغاز می‌شود. در این دوره مالکان کارخانه‌های بزرگ، کانها و دیگر بنگاهای اقتصادی بر جریان تولید مسلطنند. سرانجام، مرحله سرمایه‌داری مالی فرا می‌رسد.

 

در این دوره تسلط اقتصادی رفته رفته به دست باکنداران و پولداران بزرگ می‌افتد و اینان با پول خود بر موسسه‌های صنعتی مسلط می‌شوند. در این دوره سرمایه‌گذاران از مدریت روزانه واحدهای صنعتی فارغ می‌شوند و فقط بر آنها نظارت می‌کنند و با قدرت مالی خود از آنها سود می‌برند. اما هیچکدام از این مراحل انحصاری نیست، به این معنا که با پیدایش مرحله‌ی پسینی مرحله پیشین بکل از میان نمی‌رود. گاهی از مرحله‌ی چهارمی نیز یاد می‌شود و آن «سرمایه‌داری دولتی» است. لنین سرمایه‌داری دولتی را مرحله‌ای تعریف می‌کند که در آن دولت اداره و بهره‌گیری از وسایل تولید را به نفع طبقه‌ای که مهار دولت را در دست دارد، انجام می‌دهد. اما اصطلاح «سرمایه‌داری دولتی» برای هرنوع سیستم اقتصاد دولتی نیز به کار می‌رود؛ و گاه به معنای انتقادآمیز برای نظام اقتصاد کشورهای کمونیست به کار می‌رود؛ بدین معنا که در آنها «سرمایه‌داری دولتی» و بهره‌کشی بورکراسی جانشین سرمایه‌داری خصوصی شده است.

 

باور بسیاری از نظریه پردازانی که غالبا اهل کشورهای دارای نظام سرمایه داری هستند، این است که این نظام توانایی زیادی در رشد اقتصادی از مسیر شاخص هایی چون تولید ناخالص داخلی، سطح رفاه زندگی و به کارگیری ظرفیت ها دارد، در حالی که در نقطه مقابل، منتقدان و مخالفان این نظام انتقاد می کنند که بزرگترین ایراد این نظام انحصارگرایی است که خود به خود در نتیجه ترکیب تجارت آزاد و دارایی های خصوصی ایجاد می شود و از نظر آنان توزیع ناکارآمد و ناعادلانه پول و قدرت، گرایش به انحصارطلبی در بازار، امپریالیسم و شکل های مختلف استثمار فرهنگی و اقتصادی، از خود بیگانگی فرهنگی، نابرابری، بیکاری و بی ثباتی اقتصادی از جمله نتایج این نظام است.

اصول نظام سرمایه داری

لیبرالیسم اقتصادی مهم‌ترین اصل فکری و فلسفی نظام سرمایه‌داری است. در تعریف کلّی، لیبرالیسم به‌معنی اعتقاد به ارزش آزادی فردی است؛ که از دو اصل اصالت فرد و آزادی فردی تشکیل می‌شود.در این نظام، افراد آزاد هستند روشی را جهت بهره‌برداری از منابع موجود انتخاب کنند؛ چون هرکس بهتر از دیگران قادر به قضاوت درباره منافع خویش است. همچنین محور اصلی هر اجتماع خود فرد است و فرد و منافع او بر اجتماع تقدم دارد.

اساسا لیبرالیسم اقتصادی مبتنی بر دو عنصر اساسی یعنی «اصالت فرد» و «آزادی فردی» است. اصالت فرد، بر این اندیشه، استوار است که هسته و محور اصلی اجتماع، «فرد» است. اجتماع، چیزی جز مجموع اجزای تشکیل دهندة آن یعنی تک تک افراد ندارد. «فرد» است که وجود حقیقی دارد و «اجتماع»، تنها از وجود اعتباری برخوردار میباشد.

 

رقابت یکی دیگر از اصول نظام سرمایه داری است. بازار رقابت کامل بازاری است که در آن تعداد تولیدکنندگان و فروشندگان کالاهای همگن، بی‌شمار و سهم هر یک از خریدار و فروشنده از بازار اندک است. با توجه به فرض همسویی منافع فردی و جمعی، رقابت حاصل از آزادی فردی میتواند منافع و مصالح عمومی را نیز سامان دهد.

مکانیسم بازار و تعادل اقتصادی یکی دیگر از اصول نظام سرمایه داری است. براساس این اصل، مکانیسم خودکار بازار به‌عنوان تنها عامل ایجادکننده تعادل و تنظیم‌کننده عرضه و تقاضا در سطح تعادل است و هرگونه مداخله دولت در فعالیت‌های اقتصادی، مخالف با نظم طبیعی و تعادل خودکار است.

 

انگیزه سود و انتخاب آزادانه شغل از اصول دیگر نظام سرمایه داری هستند.

ادامه دارد/