صافیان: توسعه برای ما انتخاب نیست بلکه ضرورت است/چگونه می‌توانیم به توسعه درون‌زا برسیم

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» دکتر محمد جواد صافیان عضو هیئت عملی دانشگاه اصفهان در ششمین نشست از سلسله‌ نشست‌های الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که عصر امروز در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران برگزار شد به بیان مطالبی پیرامون امکان توسعه بدون تجدد پرداخت.

 

وی گفت: من بحث خود را در چهار محور مطرح خواهم کرد محور اول این است که مفهموم تجدد چیست محور دوم تجربه توسعه نیافتگی، محور سوم ضرورت توسعه و محور چهارم شرایط عام امکان توسعه درون زا می باشد.

 

صافیان با اشاره به اینکه تاریخ مواجهه ما با تجدد یک تاریخ 150 ساله است تصریح کرد: از اولین آشنایی ما با تجدد حدود 150 سال می‌گذرد که در این دوران ما همواره به صورت سطحی به تجدد برخورد کردیم و بیشتر به ظواهر آن دقت کردیم نه به ریشه‌ها و عمق تجدد. اولین بار درجنگ‌های ایران و روسیه ما متوجه شدیم قدرتی به وجود آمده که نمی‌توانیم باروش‌های سنتی خود با آن مقابله کنیم.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان اینکه تا وقتی که مولفه‌های تجدد مشخص نشود ما نمی‌توانیم تعیین کنیم که می‌شود توسعه بدون تجدد داشت یا خیر گفت: تجدد مولفه‌های متعددی دارد و در واقع تجدد اتفاقی است که در تاریخ خاص و جغرافیایی خاصی یعنی اروپا رخ داده است.

 

وی افزود: یکی از مشکلات ما در مواجه با غرب این است که چون ما یک فلسفه غنی و با مفاهیم خاص خود داریم وقتی با مفاهیم شبیه به آنها در غرب برخورد می کنیم و آنها را ترجمه می‌کنیم آنها را مانند فلسفه خود ترجمه می‌کنیم و از اینجاست که سوءتفاهم ایجاد می‌شود.

 

وی با اشاره به اینکه یکی از پایه‌های تجدد اصالت عقل و عقلانی کردن همه چیز است خاطرنشان کرد: در واقع اصالت عقل یکی از نشانه‌های مدرنیته است فرض مدرنیسم این است که داور نهایی مسائل عقل است یعنی شما باید بتوانید همه چیز را به صورت عقلانی تجزیه و تحلیل کنید.

 

صافیان یادآور شد این ملاک به یک معنا در برابر سنت قرار می‌گیرد چون عقل در اینجا عقل محاسبه گر است که در مورد چیزهایی که قابل تبدیل به امور کمی هستند صحبت می‌کند اما در سنت همه چیز به عقل برنمی‌گردد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان مولفه دیگر تجدد را اصالت فرد دانست و خاطرنشان کرد: اصالت فرد یعنی همه چیز برای فرد و در خدمت اوست و برخلاف سنت که قبیله و قوم اصالت دارد در اینجا تک تک افراد حقوق فردی خاصی دارند که باید در جامعه رعایت شود حتی می‌گویند تشکیل دولت هم ضرورتی برای حفظ حقوق افراد است اما در جوامع سنتی آنچه اهمیت دارد جمع است.

 

صافیان با اشاره به اینکه مولفه دیگر تجدد مفهوم پیشرفت است تصریح کرد: در مفاهیم سنتی مفهومی به معنای پیشرفت به معنایی که از قرن هجدهم پیدا شد وجود نداشته اما مفاهیمی مانند کمال وجود داشته است.

 

وی افزود: مفهوم پیشرفت براساس نگاه خاصی به تاریخ و زمان ایجاد شده و گفته می‌شود آنچه به زمان حال نزدیک است بهتر و کامل‌تر است اما آنچه مربوط به گذشته است کهنه و ناقص می‌باشد.

 

صافیان خاطرنشان کرد: این نگرش به تاریخ و جهان نگرش رو به جلو است که در پایه و اساس تفکر تکنیکی قرار دارد مثلا می گویم موبایل سال 2012 نسبت به موبایل 2010 کارایی بیشتری دارد و در نتیجه پیشرفته‌تر است اما اگر به سنت برگردیم زمان یک مفهوم عمیق‌تر و عامی‌تر دارد که براساس آن حرکت تاریخ صرفا افقی و روبه جلو نبوده بلکه یک حرکت دوری است.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان مولفه دیگر تجدد را آزادی دانست و گفت: تجدد با آزادی گره خورده و به این معناست که قید و بندها از بین برود و افراد آن‌گونه که می‌خواهند فکر و عمل کنند اما درفرهنگ اسلامی «حر» یا «فرد آزاد» به کسی می‌گویند که برده نیست که این معنا با آزادی در دوران جدید متفاوت است.

 

صافایان با اشاره به اینکه مفهوم بعدی تجدد مفهوم نقادی است خاطرنشان کرد: تفکر جدید تفکر نقاد است و نقادی تحلیل موضوعات برای غلبه بر آنها می‌باشد که با فرهنگ ما که عبارت است از جدا کردن سره از ناسره متفاوت است.

 

وی در ادامه گفت: تجدد یک تمامیت و کلیت است و گویی با تجدد یک جهان خاص ایجاد شده یعنی عالم انسانی خاصی به وجود آمده که در همه اجزای متنوع ارتباط منسجمی با یکدیگر دارند و تجدد را به وجود می‌آورند.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ضمن بیان این مطلب که در تجدد انسان قمار یا معامله انجام داده است یادآور شد: این مسئله به این معناست که انسان با تفکر علمی و فلسفی دوره جدید قدرتی پیدا کرده که بر همه چیز تسلط پیدا کند و اراده به تسلط بر همه چیز جزو لاینفک تجدد است و با این نگاه است که ما امروزه از مهندسی فرهنگی و اجتماعی و مدیریت صحبت می‌کنیم اما در سنت این گونه نبوده و گویی همه چیز طبق روال طبیعی خود به پیش می‌رفته است.

 

صافیان گفت: در غرب تجدد باجدیت به وجود آمده و حاصل تلاش انسان‌های بسیاری در زمینه‌های متعدد بوده است بنابراین این اتفاق با همان نیروی تصرفی که در ذات تجدد وجود داشته، افتاده است.

 

وی گفت: نکته دیگر این است که تجدد یک اتفاق خاص و غیرقابل تکرار در مقطع خاصی از تاریخ جهان است این مسئله از این جهت اهمیت دارد که گاهی گفته می‌شود ما باید راه غرب را برویم تا به تجدد برسیم در حالی که آن اتفاق رخدادی تاریخی است که راه امروزه بسته شده زیرا چند دهه است که مبانی غرب در خود غرب و توسط اندیشه های پست مدرن مورد چالش قرار گرفته است.

 

صافیان در ادامه گفت: امروزه از یک طرف غرب به اوج پیشرفت تکنیکی خود رسیده و از طرف دیگر از درورن مورد نقدهای جدی قرار گرفته است و ما اگر می خواهیم توسعه داشته باشیم باید ببینیم تجددی که در درون خود مورد چالش قرار گرفته چگونه می‌تواند محور توسعه ما باشد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با اشاره به محور دوم بحث خود تصریح کرد: ما باید ببینیم که تجربه ای از توسعه نیافتگی داریم. جوامع توسعه نیافته مانند جامعه ما احساس بیرون افتادگی از تاریخ را دارند و فکر می‌کنند از مدار تاریخ بیرون افتاده‌اند که این تجربه با تجربه‌ از خود بیگانگی این جوامع پیوند می‌خورد.

 

وی افزود: تا قبل از دوره تجدد تمدن‌های مختلف در عرض هم وجود داشتند ولی دارای سنت‌های هم‌زیستی بودند این در حالی است که تجدد در ذات خود می‌خواست در همه جا نفوذ پیدا کند و با استعمار و شرایط سیاسی خاص به همه جا صادر شد و وضع سایر جوامع را پریشان کرد.

 

صافیان گفت: در واقع تجدد سنت را تحت شعاع قرار داد و امروزه جوامع توسعه نیافته علاوه بر اینکه مبانی سنتی خود را از دست دادند به تجدد نیز نرسیدند و به عبارتی از خانه خود بیرون رفته و در جایی هم مسکن نگرفته‌اند که همین موجب می‌شود روحیه تقلید، سرگردانی و روزمرگی بر این جوامع حاکم شود.

 

صافیان بااشاره به ضرورت توسعه خاطرنشان کرد: نداشتن توسعه به معنای فقر، بی‌اخلاقی، تخریب فرهنگ و به دنبال آن مشکلات اجتماعی، اداری و حتی دینی می باشد ما ممکن بود 200 سال پیش به توسعه فکر نکنیم ولی امروزه توسعه برای ما انتخاب نیست بلکه ضرورت است از طرف دیگر امکان بازگشتن به جوامع سنتی گذشته وجود ندارد و به همین دلیل ما باید به آینده نگاه کنیم.

 

صافیان افزود: اگر این ملاحظات را مورد توجه قرار دهیم این سوال طرح می‌شود که با توجه به مطالب عنوان شده چگونه می‌توانیم توسعه‌ای درون‌زا داشته باشیم البته پاسخ به این پرسش نمی‌تواند در چند دستورالعمل وجود داشته باشد ولی می‌توان به نکاتی در این خصوص توجه کرد.

 

وی افزود: اگر ما بخواهیم توسعه درون زا داشته باشیم این کار با آرزو امکان‌پذیر نیست آروز یعنی خواستن چیزی بدون در نظر گرفتن شرایط تحقق آن که در مقابل آن طلب و امید وجود دارد طلب اتفاقی است که در اعماق جان انسان‌ها می‌افتد و اگر ما نخبگانی داشته باشیم که حقیقتا توسعه طلب باشند به دنبال آن، راه‌ها باز می‌شود ولی با آرزو کسی به جایی نمی رسد این مسئله به این معناست که نیاز به طلب، درون ما وجود دارد.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان نکته دیگر را در خصوص توسعه درون زا خطرپذیری دانست و گفت: بدون پذیرش خطر انسان به افق‌های دست نیافتنی نمی‌رسد البته این خطر کردن منافاتی با عقل و حکمت ندارد اما حفظ وضعیت موجود و پرهیز از مواجهه با خطرات انسان را به مقصد نمی‌رساند.

 

صافیان در خاتمه گفت: در مکتب تشییع که مکتب اصالت تفکر است این قول بسیار بلند را داریم که اگر در طریق تفکر قرار بگیرد اگر به نتیجه برسد دو اجر دارد و اگر به نتیجه نرسد باز هم همان اجر تفکر را دارد.