اجرای قانون اساسی؛ لازمه نیل به الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت/ کشور به انقلاب اقتصادی و فکری نیاز دارد

به گزارش خبرنگار دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، دهمین و آخرین نشست از سلسله نشست‌های الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت با حضور دکتر محمد رجبی، دکتر غلامعلی خوشرو و دکتر حسن سبحانی و با موضوع «مسئله پیشرفت و تمدن اسلامی؛ مسئله پیشرفت و تمدن غربی» در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران برگزار شد.

در این میزگرد، دکتر رجبی، پژوهشگر و رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی با نگاهی دینی و اسلامی، تاریخچه و بنیاد تاریخ و تمدن اسلامی را ارائه داد و گفت: اصول ناظر بر پیشرفت و تمدن اسلامی ناظر بر بحث دینی است که راجع به تاریخ و تمدن از دیدگاه اسلام و قرآن می‌باشد.

وی با بیان این مطلب که از تمدن سنتی و فرهنگ سنتی و سنت گذشته زیاد صحبت شده اما مطلب مهم تعریف سنت است خاطرنشان کرد: سنت در گفت‌وگوهایی که در مطبوعات و دانشگاه‌ها می‌شود با مفهوم اصلی که در قرآن آمده متفاوت است. ما معمولا به عادت و به عادت‌های جمعی، سنت می‌گوییم در حالی‌که این موضوع تاریخی دارد که زمانی نبود و بعد‌ها پیدا شده است.

رجبی افزود: ما گاهی به رسوم، سنت می‌گوییم و عاداتی که ریشه‌دارتر باشند تبدیل به رسم می‌شوند و وقتی از رسم عمیق‌تر باشند، آداب خواهند ‌شد، اما هیچکدام از این‌ها سنت نیست. سنت امری است که به مبنایی‌ترین تلقیاتی که یک جامعه از عالم هستی و انسان و ارتباطی که در عالم هستی دارد، باز می‌گردد.

رئیس کتابخانه مجلس ضمن اشاره به این نکته که سنت‌شکنی و بحث‌های پیرامون بنیادی ندارد و با تناقضاتی روبرو است تصریح کرد: در پیشینه ایرانی و انسانی اگر بخواهیم سنت پایداری را جستجو کنیم باید دید که نگاهی بنیادی که به عالم می‌شود چه نگاهی است؟ این جستجو، بنیاد عادات و آداب و رسوم مختلفی که در زندگی به کار می‌رود و سبک زندگی را پدید می‌آورد می‌باشد.

رجبی سومری‌ها را آغازگر تمدن کشف شده دانست و گفت: نگاه آنها به عالم نگاهی بود که خدا را اساس و محور در هر چیزی قرار می‌دادند. بنابراین، در نظام زندگی‌شان دینی را بوجود ‌آوردند و معبدی در مرکز شهر بود که زیگورات نام داشت و شهر به دور آن ساخته می‌شد.

وی در ادامه گفت: پیشوای روحانی آنان پیشوای سیاسی، اقتصادی و به عبارتی همه کاره شهر بود و این موضوع در سایر تمدن‌ها مثل آشور و بابل نیز وجود داشته است.

رئیس کتابخانه مجلس با تاکید بر این مطلب که در ایران نگاهی که به جهان وجود دارد نگاهی الهی بوده بیان داشت: تفکر هر قومی در زبان آن قوم جلوه می‌کند و زبان ایران ثنوی بود. در این زبان هر شی، فعل و صفتی در دو گروه اهورا و اهریمن تقسیم‌بندی می‌شد. به عنوان مثال، دهان و سر برای موجودات اهورایی استفاده می‌شد و برای موجودات اهریمنی از پوست و کله استفاده می‌کردند یا سرودن، سخن نیک و درایش، سخن بد بود.

این پژوهشگر افزود: همه عالم به گونه‌ای دیده می‌شد که یا نورانیت یا ظلمت؛ یا خیر یا شر است.

رجبی این نوع نگاه را مربوط به آریایی‌ها دانست و تصریح کرد: با زبان‌شناسی جدید و ریشه‌یابی آن، این نوع دیدگاه به آریایی‌ها برمی‌گردد که قبل از زرتشت نیز بوده و زبانی است که ماقبل هند و ایرانی بود. کتیبه‌های داریوش و خشایارشاه نشان می‌دهد که همه چیز و هر کلامی را با خدا شروع می‌کردند. وآن جمله این بود: «خدای بزرگ است اهورامزدا».

رئیس کتابخانه مجلس با اشاره به دین اسلام گفت: بهترین مسلمانان از ایران برمی‌خیزند، از سلمان فارسی گرفته تا بنیانگذار فقه شیعه، شیخ طوسی و بنیانگذار فقه سنتی، ابوحنیفه ایرانی که شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران به این موارد اشاره کرده است.

وی خاطرنشان کرد: دیدگاه سنتی ایرانی قبل و بعد از اسلام دیدگاهی خداجو و خدانگر بوده و سنت‌هایی به حساب می‌آید که از این دیدگاه نشات می‌گیرد. در واقع، اساس نگاه ایرانی و سپس ایرانی- اسلامی بر اساس الهی بودن است.

رجبی با بیان این مطلب که ما نمی‌دانیم چه می‌خواهیم و چون خود را نمی‌شناسیم نمی‌توانیم دیگران را نیز بشناسیم تصریح کرد: دینی که تلقی عمومی از آن داریم حالت اسکولاستیک دارد. ما یک بحث‌ها وگذاره‌هایی را می‌پذیریم و اعمالی را نیز انجام می‌دهیم، اما تعریف پیامبر و ائمه و قرآن از دین این نیست.

این پژوهشگر بنیاد اعتقاد دینی را توحید دانست و اشاره کرد: خدا توحید را اینگونه توصیف می‌کند که گواهی می‌دهد جز خودش خدایی نیست و فرشتگان و عالمانی که برای برپایی قسط قیام می‌کنند نیز همین گواهی را می‌دهند. پس عالم دینی کسی است که برای قسط قیام می‌کند.

وی ضمن اشاره به این نکته که اسلام عبارت از گزاره‌هایی است که باید یاد بگیریم و اعمالی را انجام دهیم گفت: این در حالی است که قیام به قسط مهم می‌باشد. قسط همراه عدل است یعنی عدم تبعیض و عدالت یک روش است که کم و زیاد نکنیم و درست عمل کنیم. قسط موضوعی است که به این مساله می‌پردازد که حق چیست و دینی که اساس خود را بر قسط قرار داده است مهم می‌باشد.

رئیس کتابخانه مجلس در خصوص عدالت گفت: شهادت به خدا عدالت است و هر جا عدالت باشد خدا نیز حضور دارد و آنجا که عدالت وجود دارد دیانت نیز هست. عدالت در ابتدا عدم تبعیض است، سپس عدالت حقیقی که همان قسط است مطرح می‌شود.

وی در ادامه گفت: چه در عالم تسنن و چه در عالم تشیع جایی که نشانه حقیقی دین است جایی است که قسط و عدل برپا شده است. ما به هیچ وجه در مسیر واقعیت حرکت نکردیم و آنچنان که باید می‌شد، نشد. ما اول باید شرایط زندگی و زیستی درست و حرفه‌ای را برای همگان فراهم کنیم سپس به بقیه مسائل فرعی برسیم. وقتی این شرایط ایجاد شد انگیزه‌های بعدی نیز ایجاد می‌شود.

رجبی به تعریف مفهوم عدالت در حوزه‌های مختلف پرداخت و خاطرنشان کرد: عدالت و برپایی قسط در حوزه اقتصادی یعنی ثروت عمومی عادلانه توزیع شود تا زندگی سالم و بدون محرومیت داشته باشیم. قسط در بعد اجتماعی این است که سلامت و سازگازی انسانی برقرار باشد و در بعد سیاسی داخلی باید آزادی فکر و عقیده با توجه به صلاح و خیر مملکت فراهم شود و استبدادی وجود نداشته باشد. همچنین، در بعد سیاست خارجی این موضوع مطرح است که سلطه را به هیچ وجه نپذیریم. قسط در بعد فرهنگی به این معناست که باید امکانات را در این بعد برای همه فراهم کنیم.

رئیس کتابخانه مجلس در انتهای بحث خود گفت: غرب یک نوع دیدگاه به عالم است که الان جهانی و همگانی شده است. اگر بخواهیم غرب را بشناسیم باید خودمان را بشناسیم و اگر بخواهیم خود را بشناسیم باید قبول کنیم که مسلمان بودن برایمان ملاک بوده، نه اسلامیت.

غلامعلی خوشرو جامعه‌شناس و معاون علمی دانشنامه اسلام معاصر به ارائه نکاتی با نگاه جامعه‌شناسی پرداخت و گفت: باید از سخن به عمل برسیم و پسندیده نیست بعد از 35 سال تازه بگوییم که می‌خواهیم چیزی را بسازیم. آیا توانستیم دهی رابسازیم که نشان دهیم بازار، خانه‌ها و همه چیز درست است و عدالت، احسان، نیکوکاری و قانون‌مداری وجود دارد؟ پس نکته مهم این است چگونه ممکن است حرف‌هایی که ما می‌زنیم از حرف درآید و به الگو برسد؟

معاون علمی دانشنامه اسلام معاصر با بیان این مطلب که از اوائل انقلاب تا کنون بحث‌های زیادی راجع به الگوی اسلامی پیشرفت مطرح بوده تصریح کرد: این که گفته می‌شود دیدگاه ما با سنت غرب متفاوت است و ویژگی‌هایی دیگری دارد که برگرفته از تعالی انسانی اسلامی می‌باشد، درست است اما نکته مهم این است که چگونه این مطلب را به عمل برسانیم و این مساله چه نسبتی با توسعه به معنای کالبدی و سخت‌افزاری و نظام‌سازی دارد؟

وی افزود: ما باید مشخص کنیم از عالم افلاک چه می‌خواهیم درست کنیم تا ما را به عالم افلاک ببرد و باید ببینیم چگونه این امکان فراهم می‌شود.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: این موضوع آنقدر راحت نیست که بگوییم اگر مقدمات خوب است حتما نتیجه خوبی به دنبال می‌آید و این چندان معقول نیست. اگر نیت ما این است که کار خیر انجام دهیم و فقط به این فکر کنیم که کار خیر چیست و برای آن سرمایه‌گذاری کنیم، معلوم نیست نتیجه‌ای که می‌گیریم خیر و درست باشد.

خوشرو افزود: دلیل نمی‌شود نیت خوب ما تبدیل به فکر خوب و فکر خوب تبدیل به برنامه اجرایی و عملی ‌شود. درالگوی پیشرفت ابعاد مختلفی وجود دارد که باید به این ابعاد توجه داشت.

وی به بیان مولفه‌های تمدن اسلامی پرداخت و خاطرنشان کرد: مولفه‌های تمدن اسلامی عبارتست از عقل‌گرایی، مردم‌داری (توجه به حقوق مردم و حق‌الناس)، نظام‌سازی (مکتبی که وجوه مختلف زندگی از روابط اجتماعی و اقتصادی گرفته تا سیستم و حکومت و قدرت را مدنظر قرار می‌دهد)، احسان و نیکوکاری، سعی و کار (تمدن بدون کار و تلاش امکان‌پذیر نیست)، توجه به اهداف عالیه دینی و شناخت کامل آنها که مجموعه این موارد به توسعه تعالی‌بخش منجر می‌شود.

معاون علمی دانشنامه اسلام معاصر با اشاره به خصلت‌ها و ویژگی‌ها ایرانیان گفت: ما ایرانی‌ها سنت‌های بسیار خوب و یک سری عادات بسیار بدی داریم که این عادات بد تعارض عجیبی با سنت و پیشرفت دارد. یکی از نمونه‌های این عادات بد قانون‌گریزی است که متاسفانه رتبه نسبتا بالایی در آن داریم و هر جا که بتوانیم قانونی را دور می‌زنیم و در انجام آن کوتاهی می‌کنیم.

خوشرو افزود: برای درست کردن الگوی پیشرفت، نظم و وقت‌شناسی، رعایت حقوق دیگران، عینی‌گرایی و تجربه‌گرایی و داشتن نگاه جامعه‌شناسی از موارد مهم است. ما گاهی اوقات عقل‌گرایی را فراموش و احساسات و توهمات را جایگزین آن می‌کنیم که ‌این مساله آفت پیشرفت است.

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: در تجربه‌گرایی باید تجربیات و سرنوشت دیگران را ببینیم و از آنها یاد بگیریم تا از نقطه صفر شروع نکنیم. آفت دیگری که ضد پیشرفت و توسعه است نیز داشتن نگاه توهم‌آمیز به جای نگاه تخصصی است.

خوشرو با بیان این مطلب که ما ادامه دهنده نظام توسعه مبتنی بر تفکرات غربی نیستیم و نمی‌توانیم باشیم گفت: این مساله به این دلیل است که اسلام محور تفکرات است. ایران در وضعیت مناسبی قرار دارد که می‌تواند برای جهان الگو باشد و درجهان اسلام از لحاظ منابع انسانی، درآمد، تجربیات تاریخی، دیانت و انقلاب سردمدار است.

وی در خاتمه سخنان خود اظهار داشت: ما در رفتارها و سبک زندگی خود دچار مشکلاتی هستیم و از لحاظ اقتصادی و فکری نیاز به انقلاب داریم و همچینین باید نقد دائمی بر رفتارها و نگاه و کردار ما وجود داشته باشد.

در ادامه این نشست، دکتر حسن سبحانی نویسنده و نماینده دوره‌های پنجم، ششم و هفتم مجلس شورای اسلامی، با نگاه اقتصادی، نسبت توسعه ایران امروز با الگوی غربی را مطرح کرد.

سبحانی گفت: توسعه به واسطه تحولاتی، در جغرافیایی از جهان اتفاق افتاد و در گذر زمان برخی از کشورها واجد ویژگی‌هایی شدند که توسعه یافته نامیده می‌شدند و کشورهایی که این ویژگی‌ها را نداشتند توسعه نیافته خوانده می‌شوند.

وی افزود: توسعه‌یافتگی یک جریان کند بود که بر بشر در جغرافیایی از جهان گذشته است و به واسطه آن سطح زندگی بشر بهبود یافته و تغییراتی در نگرش انسان نسبت به طبیعت و خدا و در زندگی بوجود آمده است.

نماینده اسبق مجلس با اشاره به دیدگاه شهید مطهری گفت: شهید مطهری در ارتباط با اسلام و ایران از هر دو تمجید می‌کند و می‌گوید وقتی دین الهی به ایرانی‌ها عرضه شد با اشتیاق آن را پذیرفتند و این افتخاری بزرگ است؛ همچنین در مورد اسلام این افتخار وجود دارد که وقتی خود را به مردمانی عرضه کرد توانست آن ملت را وادارد.

سبحانی عنصر غالب فرهنگ ایرانی‌ها را اسلام دانست و تصریح کرد: اسلام و فرهنگ ایرانی وجه ممیزه ایرانی‌هاست. این وضعیت وقتی در مواجهه با پیشرفت‌ها و توسعه یافتگی غرب قرار گرفت متاثر شد و نسل اولیه ما در مواجهه با توسعه یافتگی ذهنیتی از گذشته خود داشتند ولی نسل‌های بعدی در مواجهه با توسعه یافتگی در غرب از ویژگی‌هایی برخوردار شدند که با نسل‌های اولیه فرق می‌کرد.

وی در ادامه گفت: توسعه‌یافتگی شرایطی را تجربه و فرم‌های مختلفی را انتخاب کرد و شرایط آن به گونه‌ای بود که در کشورهای توسعه‌نیافته یا در حال توسعه نوعی اشتیاق نسبت به کشورهای توسعه‌یافته ایجاد کرد و آنها تلاش کردند آنچه را توسعه می‌پنداشتند بپذیرند.

نماینده اسبق مجلس خاطرنشان کرد: در گذشته مقاومتی برای توسعه یافتگی در کشورهای توسعه نیافته وجود داشت اما بعدها اشتیاق جایگزین این مقاومت شد. غربی‌ها برای توسعه یافتن، خود را فراموش نکردند ولی جوامع ما به واسطه اشتیاقی که داشتند نتوانستند آنچه که بودند بمانند و نتوانستند آنچه که دیگران عرضه کردند را جذب کنند.

سبحانی گفت: اگر توسعه‌یافتگی را به معنای تجربه تغییراتی که برای بشر رخ داده و قابل یاد گرفتن هست بدانیم؛ هر جامعه‌ای می‌تواند بر پایه داشته‌ها و سنت خود به پیشرفت برسد اما این رسیدن به معنای مثل دیگران شدن نیست. دیگران در جریان توسعه یافتگی، خواسته یا ناخواسته برخوردار از ویژگی‌هایی شدند که آن ویژگی‌ها منجر به این شد که عده‌ای از ما به نحوه توسعه‌یافتگی انتقاد داشته باشیم.

نماینده اسبق مجلس تاکید کرد: می‌توان با استفاده از تجربیاتی که دیگران هزینه کردند درس بگیریم و خطاهای بزرگ آنان را تکرار نکنیم ضمن آنکه بر تجربه توسعه یافتگی بر مبنای سنت خود باید مداومت کنیم. همانطور که دیگران خود ماندند و پیشرفت کردند برای ما این امکان وجود دارد تا تجربه دیگران را که مبتنی بر انزوا از کلام وحی است تکرار نکنیم و در عین حال به پیشرفت برسیم. لذا امکان تجربه یک توسعه مبتنی بر باورهای خود در هر جامعه‌ای از جمله جامعه اسلامی وجود دارد.

وی اظهار داشت: نسبت ما با توسعه یافتگی ما را وا می‌دارد تا دیگران را بشناسیم که چه کردند و هم اینکه خود را بشناسیم تا بتوانیم امکانات و دانسته‌های خود را گسترش دهیم و از تجربیات مثبت دیگران استفاده و از خطاها دوری کنیم.

سبحانی در خاتمه گفت: جامعه ما با شرایط و کاستی‌هایی روبرو است اما اذعان می‌کنیم که وضع موجود را نمی‌پذیریم. ما باید قانون اساسی توافق شده را اجرا و الگویی که در قانون اساسی کشور وجود دارد را دنبال کنیم تا به الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت برسیم.