توجه امام خمینی(ره) به آزاداندیشی و نظریه پردازی در کشور

گروه آزاداندیشی «خبرگزاری دانشجو»- مریم عظیمی؛ دانشگاه ها از بدو تأسیس خود نقشی تاثیرگذار را در هر جامعه ای ایفا می کنند؛ چرا که وجود افراد تحصیل کرده در تعیین سرنوشت یک ملت و یک کشور بعد از توده های مردم، بسیار با اهمیت است. این افراد آینده سازان یک نظام فکری سیاسی بوده و ثبات و استمرار آن را تضمین و تعیین می کنند. آنها که عموما برآمده از فضای دانشگاهی می باشند باید به رسالت خود در حیطه دانشگاه و بعد از آن آشنا باشند.

در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز نقش دانشگاه ها بسیار اساسی و سرنوشت ساز بوده و استقلال فکری آن اهمیت ویژه ای داشته است. دانشگاه باید اشخاصی را تربیت کند که غربزده نباشند. دانشگا ها باید از ریشه اصلاح شوند، تا دستاوردهای آنان برای مردم جامعه قابل هضم باشد و مانع از ترقی فرزندان این آب و خاک نشود.

رمز رسیدن به این ترقی، اعتماد به نفس ملی و احساس استقلال است. افراد در دانشگاهها در کنار تحصیل علم، باید به تربیت اسلامی نیز دست یابند. دانشگاه‌ها باید خودشان را از غرب جدا کرده و مستقل باشند؛ چراکه آنچه استقلال نظام را تهدید می‌کند، وابستگی نظامی یا اقتصادی نیست، بلکه وابستگی فرهنگی است که دانشگاه مهمترین بستر شکل‌گیری فرهنگ می‌تواند باشد. پس برای رسیدن به این ایده‌آل دانشگاهی و بر اساس تاکیدات مقام معظم رهبری بر پایه‌ریزی و اجرای کرسی های آزاداندیشی در فضای جامعه به ویژه دانشگاه، پرداختن به این بحث ضروری است.

اما در مورد ضرورت حاکم بر طرح و اجرای کرسی‌های آزاداندیشی از سوی مقام معظم رهبری باید گفت، این برنامه در راستای سیاست‌های کلان کشور تلاش کوچکی  برای احیاء و نوسازی تمدن ایرانی اسلامی محسوب می شود. همچنین ایجاد این کرسی ها فرصتی است که در پرتو فضای مناسب طرح مباحث بنیادین علمی، بیش از هر چیز به تحقق جنبش نرم افزاری، توسعه علمی و جلوگیری از تصلب و تعصب علمی و فکری پرداخته شود.

از سویی دیگر تحقق و اجرای طرح کرسی های آزاداندیشی، همراه شدن با اقتضائات زمانه در زندگی اجتماعی و درک عمیق شرایط روز را به ارمغان آورده و ناشی از باور به خردمندی انسان، استعدادهای مهم و بسیار بالای مادی و معنوی کشور و ظرفیت‌های فرهنگی و سودمندی طرح دیدگاه‌های مختلف برای ایجاد رشد و تعالی مادی و معنوی کشور می‌باشد.

مقام معظم رهبری در مورد ضرورت طرح علمی و اصولی نظریه های مختلف می فرمایند: «یکى از وظایف نظام جمهورى اسلامى، حمایت صریح از برخورد افکار به شکل سالم است. این‏کار، ظرف و مجرا لازم دارد و این مجرا بایستى به وسیله خودِ دوستان دانشگاهى و حوزوى در بخشهاى مختلف تنظیم شود.

آنها باید این مجرا را درست کنند و امکان بدهند. امروز متأسّفانه فضا طورى است – چون این کارها را نکرده‏ایم – که اگر کسى بیاید نه لزوماً یک نظریه نو، بلکه یک بدعت، یک سنّت‏شکنى یا یک لگدکوبى به یک مرز را سرِ چوب کرده و بلند کند و هیاهو راه بیندازد، مى‏تواند عدّه‏اى را به‏صورت عوام‏فریبانه دور خود جمع کند.

مخالف او هم با همان روش با او برخورد مى‏کند و بنا مى‏کند به محکوم کردن او از یک موضع طرد و لعن. شاید اصلِ محکوم کردن درست باشد؛ اما خیلى از اوقات شیوه‏اش درست نیست. گاهى هم مى‏بینیم که کارهاى خوبى در این زمینه انجام مى‏شود. البته هر دو کار، غلط است؛ چون اگر آن نظریه یک نظریه نو است، اوّل باید در یک مجمع تخصّصى مطرح شود، هیأت منصفه مورد قبولى علمى بودن آن را تأیید کند که بر پایه‏هاى علمى استوار است و مثلاً حرّافى و لفّاظى و عوام‏فریبى و جنجال‏سازى نیست. اوّل باید این را مشخّص کنند.

بعد از آن‏که معلوم شد ارزش علمى دارد، مورد نقّادى قرار گیرد و حقّ و ناحق بودن، اشکال کردن بر موارد آن و تثبیت یا رد کردن پایه‏هایش آغاز شود. این معنا در دانشگاهها در همه زمینه‏هاى علمى حتّى علوم محض، علوم پایه، علوم طبیعى و علوم انسانى جارى است و در زمینه‏هاى فرهنگى و اعتقادى و معارف و علوم حوزوى هم جارى است. این کارها باید بشود. حوزه و دانشگاه این کارها را باید بکنند. شما جمعى هستید که مى‏توانید در این مجموعه کار، نقش ایفا کنید و حقیقتاً ما به آن احتیاج داریم.»

مورد دیگری که ضرورت طرح بحث کرسی های آزاداندیشی را اثبات می کند، بیانات مقام معظم رهبری در مورد میدان دادن به دانشجویان است که ایشان در این مورد می فرمایند:

«یکى دیگر از کارهائى که باید در زمینه‏ مسائل گوناگون اجتماعى و سیاسى و علمى انجام بگیرد، میدان دادن به دانشجوست براى اظهارنظر. از اظهار نظر هیچ نباید بیمناک بود. این کرسى‏هاى آزاداندیشى که ما گفتیم، در دانشگاه ها باید تحقق پیدا کند و باید تشکیل بشود. اگر چنانچه بحث‌هاى مهم تخصصى در زمینه سیاسى، در زمینه‏هاى اجتماعى، در زمینه‏هاى گوناگون حتّى فکرى و مذهبى، در محیط‌هاى سالمى بین صاحبان توان و قدرتِ بحث مطرح بشود، مطمئناً ضایعاتى که از کشاندن این بحثها به محیطهاى عمومى و اجتماعى ممکن است پیش بیاید، دیگر پیش نخواهد آمد.

وقتى که با عامه مردم، افراد مواجه می‌شوند، همه نمی‌توانند خودشان را حفظ کنند. مواجهه با عامه مردم، انسان ها را دچار انحراف ها و انحطاط ها و لغزش‌هاى زیادى می‌کند که متأسفانه ما شاهد بودیم. خیلى از افرادى که شما مى‏بینید در مواجهه با عامه مردم یک حرفى می‌زنند، یک چیزى می‌گویند، در اعماق دلشان اى بسا خیلى اعتقادى هم ندارند. به تعبیر بعضى‏ها جوگیر می‌شوند؛ این خیلى چیز بدى است. اگر در محیط‌هاى خاص، محیط‌هاى آزاداندیشى و آزادفکرى، این مسائل مطرح بشود – مسائل تخصصى، مسائل فکرى، مسائل چالش‏برانگیز – مطمئناً ضایعات کمتر پیش خواهد آمد.»

همچنین رهبری در مورد ضرورت مدیریت آزاد اندیشی می فرمایند: «مسئله آزاداندیشى‏اى که ما گفتیم، ناظر به این است. باید راه آزاد اندیشى و نوآورى و تحول را باز گذاشت، منتها آن را مدیریت کرد تا به ساختارشکنى و شالوده‏شکنى و بر هم زدن پایه‏هاى هویت ملى نینجامد.

این کار، مدیریت صحیح لازم دارد. چه کسى باید مدیریت کند؟ نگاه‌ها فوراً مى‏رود به سمت دولت و وزارت علوم و…؛ نه، مدیریتش با نخبگان است؛ با خود شماست؛ با اساتید فعال، دانشجوى فعال و مجموعه‏هاى فعال دانشجویى. حواستان جمع باشد! دنبال حرف نو و پیدا کردن حرف نو حرکت کنید؛ اما مراقب باشید که این حرف نو در کدام جهت دارد حرکت مى‏کند؛ در جهت تخریب یا در جهت ترمیم و تکمیل؛ اینها با هم تفاوت دارد. این وظیفه‏اى است به عهده‏ى خود شماها. امثال بنده که مسئول هستیم؛ البته مسئولیت هایى داریم و شکى نیست در این زمینه‏ها؛ اما کار، کارِ خود شماهاست. گمان نکنید که نهضت آزاداندیشى و حرکت تحول و شجاعت در کارهاى گوناگون را، به جاى شما که دانشجو هستید یا محقق هستید یا استاد هستید، ممکن است مسئولان دولتى یا بنده بیاییم انجام بدهیم؛ نه، من نقشم این است که بیایم بگویم این کار را خوب است بکنیم. نهضت نرم‏افزارى و جنبش نرم‏افزارى و نهضت تولید علم را ما مطرح کردیم؛ الان حدود ده سال مى‏گذرد و امروز یک غوغایى راه افتاده است. چه کسى این را راه انداخته؟ من که یک کلمه بیشتر نگفتم. این کار را شما کردید؛ محقق ما، جوان ما و استاد ما؛ تحول از این قبیل است.»

چارچوب آزاد اندیشی

آزاداندیشی در نشست‌های دوجانبه یا چند جانبه شکل می گیرد که در این نشست ها با حضور موافقان و مخالفان یک نظریه، رویکرد، موضوع و یا وضعیتی اجتماعی، فکری، فرهنگی، سیاسی و یا هر موضوع علمی و قابل بحث عینیت می‌یابد. از این رو، آنچه که از آن به عنوان کرسی آزاداندیشی یاد می‌شود در برگیرنده کلیه مباحثی است که در چارچوب‌های نظریه پردازی، نقد و مناظره و گفتگوی آزاد علمی و صورت‌های دیگر که متضمن حضور و بحث علمی موافقان و مخالفان یک موضوع است صورت می‌گیرد.

پس از الزام بیان آزادانه دیدگاه و حضور موافقان و مخالفان یک موضوع خاص، مهم‌ترین الزام یا قاعده‌ حاکم بر برگزاری هرگونه کرسی آزاد اندیشی، حاکمیت منش و رویکرد اخلاق مدارانه و قانونمندی بر کلیه مراحل برگزاری این کرسی‌هاست.

در بررسی چارچوب کرسی های آزاداندیشی لازم به ذکر است که در برگزاری این کرسی ها سه حوزه ذکر می شود:

1. تعیین موضوع: اولین گام در برگزاری یک جلسه آزاداندیشی تعیین موضوع قابل اهمیت و اصلی کرسی می باشد؛ چرا که مابقی حواشی کرسی پیرامون این متن شکل می گیرد. اما در انتخاب و تعیین این موضوع چند مورد باید مورد توجه قرار گیرد:
الف) هماهنگی موضوع با محیط: بسته به محیط جغرافیایی و یا فضای غالب بر دانشگاه موضوع مورد بحث متفاوت می شود. محیط جغرافیایی دانشگاه ها اغلب اختلافات مذهبی و قوم گرایانه را تعیین می کنند و این اختلافات از چالش های اساسی دانشگاه ها محسوب می شوند. اما فضای غالب بر دانشگاه ها بیانگر این است که هر دانشگاهی چه مباحثی را بیشتر می پسندد و یا چه مباحثی را رد می کند مثل مباحث سیاسی، مردم سالاری دینی، غرب شناسی و یا حتی فمنیسم.
ب) هماهنگی موضوع با فضای دانشجویی و دانشگاه: موضوعات مورد بحث باید به گونه ای انتخاب شوند که در ضمن در نظر گرفتن دانشجویان به عنوان خواص جامعه، جوان بودن و دانشجو بودن آنها نیز لحاظ شود. هماهنگی فضای دانشجویی با مولفه هایی چون استقلال، نشاط و جوانی و .... که به کرات در سخنان رهبر انقلاب آمده است باید با مباحث مطرح شده در این کرسی ها حفظ شود.
ج) اولویت بندی موضوعات: طبیعتا لازم است بر موضوعات مبتلابه زمان فعلی و یا آنهایی که در زمان نزدیک، چالش ایجاد می کنند تمرکز شود. این موضوعات معمولا می توانند مشکلات روز ایران را در حوزه تئوریک حل کرده و موجبات تحقق الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی کشور را فراهم کنند.

2. حوزه مخاطب: مخاطبان درجه اول دانشجویان و اساتید و کسانی هستند که بطور مستقیم تحت تأثیر این مباحث می باشند و در درجه دوم و بطور غیر مستقیم خانواده ها و دیگر افراد در ارتباط با ایشان نیز از مخاطبان کرسی های مطرح شده می باشند. اما در حوزه مخاطب دو نکته اساسی قابل تامل است:
اول: شیوه انتخاب و یا دعوت مخاطبین جهت حضور در جلسه که چه به لحاظ اجرایی در بعد تبلیغات و اطلاع رسانی و چه به لحاظ کیفیت اعضای شرکت کننده حایز اهمیت است. چگونگی دعوت از ایشان و طرح موضوع می تواند نوع نگاه به مخاطب را به کار و جدی بودن آن را نشان می دهد.
دوم: سطح اطلاعات و معلومات مخاطب پیرامون موضوع ها نیز قابل بحث است؛ چرا که همگونی و نزدیک بودن سطح افراد به یکدیگر در پیشبرد مباحث مطرح شده در حوزه کرسی های آزاد اندیشی مهم می باشد. به همین جهت تدوین یک سیر یا فرایند برای یک سطح کردن دانش مخاطبین پیشنهاد می شود.

3. طرفین موضوع: اصولا کرسی آزاداندیشی زمانی معنا پیدا می کند که بر سر موضوع مورد بحث چالشی وجود داشته باشد. گاهی در مورد موضوعی خاص چالشی وجود ندارد و یا جای طرح آن چالش در دانشگاه نمی باشد. وجود چالش در مورد بحث، دو طرفه بودن آن را تایید می کند. در انتخاب طرفین بحث مدل پیشنهادی بدین گونه می باشد که ابتدا باید موضع خود را به عنوان برگزار کننده کرسی به صورت واضح به لحاظ گفتمانی مشخص کنیم. درانتخاب اساتید (طرفین بحث) دو نفر را به عنوان مبلغ یک گفتمان و دو نفر دیگر را به عنوان گفتمان دیگر انتخاب می کنیم. دو نفر هم به عنوان هیئت منصفه یا داور مشخص می شوند تا نظارت مناسب بر روند بحث داشته باشند. جهت حفظ بحث در چهار چوب اصلی خود حتما وجود یک مجری یا گرداننده جلسه ماهر و بی طرف ضروری به نظر می رسد. نکته قابل توجه در مورد طرفین بحث توجیه مناسب آنها در مورد مسایلی چون مدت زمان جلسه، عمق بحث، استدلالی و عقلایی بودن بحث و حاکمیت منطق و اخلاق در روند کرسی می باشد، که باید مورد توافق همگی آنها قرار گیرد.

آزاد اندیشی و وظیفه مسئولان

برای جامعه دانشگاهی و مسئولان و متصدیان عرصه علم و دانش لازم است در جهت درک عمیق ابعاد مختلف مفهوم آزاداندیشی و آگاهی از نتایج و پیامد های مطلوب و سازنده آن تلاش کنند تا از این طریق، مقدمات رشد و تعالی مادی و معنوی کشور فراهم شود. به همین جهت برای رسیدن به اهداف کلان کشور در حوزه های علمی و فرهنگی نیازمند تعامل مراکز مختلف علمی و مسئولین جامعه و دانشگاهها هستیم.

بدیهی است که این تعاملات نقش بسیار تعیین کننده ای در رونق یافتن و تعمیق مباحث علمی، کسب تجربه های علمی و مدیریتی خواهد داشت و در نهایت زمینه ساز ارتقاء جمیع توانمندی‌هایی خواهد شد که در منابع مادی و انسانی کشورمان نهفته است.

در اندیشه اسلامی نیز آزاد اندیشی و پویایی فکر و نظر، آن چنان اهمیت دارد که تاکید شده حتی اصول اعتقادی دینی را باید با فکر و تامل پذیرفت و آنجا دیگر تقلید معنا ندارد. از این رو مسئولیت مسئولین جامعه دانشگاهی در معرفی و تبیین طرح و اجرای کرسی های آزاداندیشی بیشتر رخ می نماید.

در آیات متعدد قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام نمونه های متعددی را می توان یافت که بر فکر و اندیشه انسان تاکیدشده و مکرر ذکر شده که کسانی که تعقل نمی کنند و تفکر نمی ورزند، مورد سوال خداوند متعال قرار خواهند گرفت. همین مبنای فکری است که به زیبایی در سخن شاعر عارف بزرگ ایران زمین، اینچنین منعکس شده: ای بشر تو همه‌ اندیشه ای/ مابقی پوست و استخوان و ریشه ای

ذکر این مطلب نیز خالی از لطف نیست که علی (ع) نیز انسان را خطاب قرار می دهند: «اَیّها الانسان! اَتزعم انِّک جرم صغیر وفیک النطوی العالم الا اکبر» (ای انسان تو گمان می بری همین جسم کوچک هستی حال آنکه در تو دنیای عظیمی نهفته است) و این جمله امیر مومنان کافی است تا ما بخوبی به عظمت اندیشه خداداد و ظرفیت های آن برای کمال واقعی رهنمون شویم.

چنین بینش و نگاهی موجب می شود، انسان های صاحب فکر و آزاد اندیش و صادق و اخلاقی به وجود آیند و همین رویکرد اعتقادی در اصول و مبانی نظام جمهوری اسلامی در اصل دوم قانون اساسی و تکالیف کلان حکومت در اصل سوم قانون اساسی و اصول متعدد دیگر انعکاس یافته است.

در زمان امام راحل (ره) نیز با همه شرائط ویژه مملکت اعم از فعالیت های تروریستی برخی گروهک‌ها یا جنگ تحمیلی باز این مهم مورد پیگیری ایشان بود و پس از امام راحل (ره) نیز از سوی رهبر معظم انقلاب به صورت هدفمند و فراگیر مورد پیگیری و تاکید قرار گرفته است.

رهبری ابتدا مکرر از اواخر دهه 70 شمسی جنبش نرم افزاری در کشور را مورد تاکید قرار دادند تا جنب و جوشی در محیط های علمی و فکری صورت گیرد. سپس با بروز اولین شکوفه های این تحرک بومی و متکی بر خودباوری بود که رهبری نوآوری و خلاقیت و یافتن راه های میان بُر برای پیشرفت را مکرر مورد تاکید قرار دادند.

منابع:
1. http://azadfekri.ir/archives
2. korsiha.ir
3. http://siasi.porsemani.ir
4. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضاى انجمن اهل قلم، 7/11/81
5. دیدار مقام معظم رهبری با اساتید دانشگاه ها 8/6/1388
6. بیانات مقام معظم رهبری در دانشگاه سمنان، 1/8/85