سلامت روان چیست؟/ راه‌های بهبود سلامت روان در ایران

گروه اجتماعی «خبرگزاری دانشجو» - محمدجواد حیدری؛ دهم اکتبر برابر با ۱۸ مهرماه از سوی فدراسیون جهانی بهداشت روان (WFMH) به عنوان «روز جهــــــانی بهـــــــداشت روان» نامگذاری شده است. فدراسیون مذکور در هر سال برای روز مذکور یک شعار خاص انتخاب می‌کند.

قابل ذکر است در سال ۱۹۴۸ در سومین کنگره بین المللی بهداشت روان که در لندن تشکیل شد، اساس «فدراسیون جهانی بهداشت روان» بنیان گذاری شد و در‌‌ همان سال این فدراسیون به عضویت رسمی سازمان یونسکو و سازمان جهانی بهداشت درآمد.

در ایران هم هفته آخر مهر ماه (۲۴ تا ۳۰ مهر) به نام هفته بهداشت روان نام گذاری شده است. هدف اصلی این نامگذاری بهبود و افزایش آگاهی و تغییر و اصلاح نگرش مردم نسبت به مسائل بهداشت روان می‌باشد.

شعار روز جهانی بهداشت روان در سال ۲۰۱۴ «زندگی با اسکیزوفرنی» است. تاکید سازمان جهانی بهداشت بر برخورداری از زندگی سالم و طبیعی برای مبتلایان به این بیماری می‌باشد.. هفته سلامت روان سال ۹۳ در ایران با شعار کلی «زندگی کردن با بیمار اسکیزوفرنیا» گرامی داشته می‌شود و هر روز از این هفته نیز با شعارهای جداگانه نام گذاری شده است.

عنوان روزهای هفته سلامت روان

تاریخ روز هفته عنوان روز

۲۴/۷/۹۳ پنجشنبه سلامت روان و سبک زندگی
۲۵/۷/۹۳ جمعه سلامت روان و حوادث ترافیکی
۲۶/۷/۹۳ شنبه سلامت روان و باورهای نادرست
۲۷/۷/۹۳ یکشنبه سلامت روان، فرهنگ، هنر و معنویت
۲۸/۷/۹۳ دوشنبه سلامت روان و نقش زنان در جامعه
۲۹/۷/۹۳ سه شنبه سلامت روان و محیط کار
۳۰/۷/۹۳ چهارشنبه سلامت روان و مراقبت از بیماران روانپزشکی

مساله: امروزه مشکلات بهداشت روان در دنیا، سهم عظیمی از بار کلی بیماری را به خود اختصاص می‌دهند و به شکلی مخرب موجب افت سلامت، کارکرد و بهره‌وری انسان‌ها می‌شوند (شریفی ونداد و همکاران، ۱۳۸۲، ص ۲). ارزیابی‌های انجام شده در ارتباط با بار و هزینه‌های مالی و انسانی مرتبط با اختلالات روانی نشان داده‌اند که هر ساله میلیارد‌ها دلار ضرر مالی به علت از دست رفتن کارائی کوتاه مدت و بلند مدت این بیماران و مراقبین آن‌ها به وجود می‌آید. این هزینه شامل هزینه‌های درمان و از دست رفتن ساعات کار و کاهش نیروی انسانی می‌شود (عاطف، ۱۳۸۳، ص ۳)

تعریف سلامت روانی و اختلالات روانی: بهداشت روان، دانش و هنری است که به افراد کمک می‌کند تا با ایجاد روش‌هایی صحیح از لحاظ روانی و عاطفی، بتوانند با محیط خود سازگاری داشته و راه‌حلهای مطلوب‌تری را برای حل مشکلاتشان انتخاب نمایند. سلامت از نیازهای اساسی انسان است. در این راستا حفظ سلامت روان مانند سلامت جسم اهمیت ویژه‌ای دارد. (غلامی توران پشتی و منصوری فر، ۱۳۸۸، ص ۱). افرادی که دارای سلامت روان هستند دارای ویژگی-های زیر می‌باشند: ۱- احساس آرامش، امنیت و کفایت می‌کنند؛ ۲- توانایی‌های خود را در حد واقعی، ارزیابی می‌کنند؛ ۳- به خود احترام می‌گذارند کمبودهای خود را می‌پذیرند؛ ۴- به حقوق دیگران احترام می‌گذارند. ۵- می‌توانند دیگران را دوست بدارند و احترام و دوستی دیگران را نیز جلب کنند؛ ۶- می‌توانند نیازهای زندگی خود را برآورده سازند و برای سختی‌های زندگی خود، راه حلی پیدا می‌کنند. ۷- قادرند مسئولیت‌های روزمرهٔ خود را با انتخاب اهداف معقول پیش ببرند. ۸- طوری تحت تاثیر عواطف قرار نمی‌گیرند که زندگیشان آشفته شود.

در مقابل سلامت روان برخی از مهم‌ترین اختلالات روانی که در علم روان‌شناسی و روان-پزشکی مورد بررسی قرار می‌گیرند عبارتند از (شریفی ونداد و همکاران، ۱۳۸۲، ص ۷): اختلالات افسردگی، اختلالات دوقطبی، اسکیزوفرنیا، اختلال پانیک، اختلال وسواسی، اختلال استرس پس از سانحه، اختلالات اضطرابی، اختلالات مرتبط با مصرف الکل، اختلالات جنسی، اختلالات شبه جسمی، اختلالات خواب، اختلالات انطباقی، اختلالات شخصیت.

عوامل موثر بر سلامت روان در برخی از تحقیقات انجام شده: عوامل مختلفی بر سلامت روان تأثیر دارند. یکی از این عوامل استرس یا فشار روانی است. واژهٔ فشار روانی اولین بار در سال ۱۹۵۹ در دانش پزشکی به کار برده شد. تحقیقات نشان داد که آسیب در بافت‌های بدن باعث پاسخ نامشخص در برابر محرکهای زیان آور می‌شود. مطالعاتی که در زمینهٔ فشارهای روانی صورت گرفته است، غالباً به سالهای بعد از جنگ جهانی اول بر می‌گردد. بیشتر این مطالعات در ارتباط با جنگ و تأثیر آن بر نظامیان و خانوادهٔ آنان بوده است. در سالهای بعد از ۱۹۶۰ مطالعات غالباً به بررسی فشار روانی در محیط کار و محیط‌های صنعتی گرایش داشته است. در دههٔ ۱۹۸۰ آمریکایی‌ها دریافتند که کارگران در تمام سطوح احساس فشار روانی می‌کنند و این فشار روانی می‌تواند خسارتهای سنگینی را به بار آورد.
در تحقیق دیگری که در سال ۱۹۷۳ توسط فرنچ و کاپلان انجام شد در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که افراط در کار یا نارسایی کیفی آن از عوامل ایجاد تنش و فشار است. این محققان توانستند درجهٔ بالایی از همبستگی بین افراط در کار و افزایش مصرف سیگار به عنوان یکی از عوامل ایجاد بیماریهای قلبی – عروقی و همچنین کاهش سطح حرکت فردی که منجر به پناه بردن به مواد الکلی می‌گردد، دست یابند.
در تحقیقی که در یکی از بیمارستان‌های تهران انجام شد نشان داد مهار فشارهای روانی ناشی از فعالیتهای روزمره همبستگی مثبتی با میزان آاگاهی فرد نسبت به عوامل مختلف تأثیرگذار بر فشار روانی دارد. همچنین سازگاری با تنش با عواملی همچون آموزشهای قبلی، میزان تحصیلات و الگوپذیری رابطهٔ تنگاتنگی دارد.

در یک بررسی دیگر، میزان فشار شغلی زنان و مردان را مقایسه شده و این نتیجه حاصل شد که فشار با عامل جنسیت رابطهٔ معناداری ندارد. در تحقیق دیگری تأثیر فشارهای روانی بر عملکرد خلبانان استان اصفهان در سوانح پروازی و ارائهٔ راه‌حل‌های کاربردی برای مقابله با این فشار‌ها مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که فشارهای روانی به ترتیب با توانایی و مهارت، تلاش و انگیزه، حمایت سازمانی و تصمیم گیری درست در ارتباط است و به طور کلی بین فشار روانی و نحوهٔ عملکرد خلبانان رابطهٔ معناداری وجود دارد.

در پژوهش دیگری به بررسی تأثیر آموزش بهداشت روانی بر سلامت عمومی کارکنان بهزیستی اصفهان پرداخته شده و هدف آن پی بردن به میزان اثر بخشی آموزش اصول بهداشت روانی بر سلامت روانی کارکنان مورد نظر بوده است. نتیجه تحقیق حکایت از آن داشت که آموزش بهداشت روان کارکنان بهزیستی اصفهان بر میزان سطح سلامت عمومی آنان اثر مثبت دارد و تأثیر آموزش بهداشت روان بر سلامت عمومی کارکنان زن و مرد بهزیستی متفاوت است.

بررسی‌های انجام شده تاثیر باورهای دینی بر سلامت روانی جالب توجه است. زمینه نشان دهنده تأثیر عمیق این باور‌ها در تمامی جنبه‌های زندگی افراد از جمله دور نگهداشتن ایشان از مواد مخدر و الکل است. باورهای مذهبی قوی سبب می‌شود که افراد کمتر در معرض فشارهای روانی قرار گیرند، کمتر دچار افسردگی شوند، کمتر به بزهکاری روی آورند و طلاق در خانوده‌های آنان کمتر رخ دهد. وجود این باور‌ها نیز احتمال اقدام به خودکشی را در بین پیروان واقعی ادبیان الهی تا سطح چشمگیری کاهش می‌دهد. بر پایه نتایج بررسی‌های یاد شده می‌توان گفت که در زمینه بهداشت روانی، مذهب دارای اهمیت ویژه‌ای است.

وضعیت سلامت روان در ایران و راه‌های بهبود آن: طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، مطالعات همه‌گیر‌شناسی در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که حدود ۲۵ درصد مردم اختلال روانی قابل تشخیص دارند. در ایران نیز تلاش‌های زیادی شده است که بهداشت روان بهبود پیدا کند. مهم‌ترین این تلاش‌ها طرح ادغام بهداشت روان در نظام مراقبت‌های بهداشتی اولیه باشد. موفقیت‌های به دست آمده در این زمینه موجب شده که در سالهای اخیر، برنامه ادغام بهداشت روان در نظام مراقبت‌های بهداشتی اولیه در ایران به عنوان الگویی برای سایر کشورهای منطقه پذیرفته شود. علاوه بر این در زمینه‌های دیگر، از جمله بهداشت روان کودکان و نوجوانان، پیش‌گیری از خودکشی، درمان اعتیاد و بهداشت روان در بالایای طبیعی نیز پیشرفتهای قابل ملاحظه‌ای حاصل شده است.
همانگونه تحقیقات انجام شده، مطالب نظری و تعاریفی که در بالا ارائه شد نشان می‌دهد سلامت روانی متغیری است که از عوامل زیادی تاثیر می‌پذیرد. به بیان دیگر نتیجه عملکرد یک جامعه سالم و کارامد در سلامت روانی آن خلاصه می‌شود. یک جامعه متشکل از اعضای جامعه، محیط، فرهنگ و نظام‌های مستقر در آن است.

سلامت فردی که عضو یک جامعه است هم از ویژگی‌های کلی آنجامعه و هم از ویژگی‌های منحصر بفرد و شخصیتی آن اثر می‌پذیرد. به همین دلیل اگر قصد داشته باشیم در ایران وضعیت سلامت روانی را تحلیل کنیم باید نهادهای رسمی و غیررسمی آن را نیز مورد توجه قرار دهیم.

به طور حتم سلامت روانی اعضای جامعه از نظام اقتصادی آن تاثیر می‌پذیرد. یک نظام اقتصادی ناکارامد هم فرد در سطح اشتغال و عملکرد سازمانی متاثر می‌کند و هم از لحاظ فضای اقتصادی کلان دچار آسیب می‌کند. وجود تورم و عدم تطبیق درآمد و هزینه‌های خانواده موجب آسیب به روان افراد می‌گردد. وجود سازمان‌هایی که در آن استعداد افراد شکوفا نشده و از نظر شرایط کاری نیروی انسانی در فشار هستند نیز به همین ترتیب عمل می‌کند. به همین دلیل در ایران نیز باید توجه داشت که عملکرد شاخص‌های اقتصادی، وضعیت بیکاری و اشتغال بخشی از وضعیت سلامت روانی جامعه را مشخص می‌کنند.

نظام اجتماعی هم عنصر مهم دیگری است که بر روی سلامت روانی افراد تاثیر گسترده دارد. در ایران جامعه به سمت مدرن شدن در حال حرکت است و فن‌آوری ارتباطات به سرعت در حال گسترش می‌باشد. سست شدن ارزش‌های مذهبی و آداب و رسوم سنتی که دارای کارکرد مثبت در جامعه هستند می‌تواند سلامت روانی را دچار خدشه نماید. البته منظور از این مطلب نفی علم و ارتباطات نیست بلکه برخورداری از یک الگوی سالم سبک زندگی می‌باشد. متاسفانه در شرایط فعلی نسبت به دهه گذشته شاخص‌های منفی جتماعی نظیر طلاق، سن بزهکاری و... افزایش داشته‌اند.

بنابراین راه حل پیشنهادی برای بهبود سلامت روان در دو سطح کلان و خرد ارائه می‌گردد. در سطح کلان شاخص‌های محیطی که متاثر از نظام اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هستند با بهبود خود سلامت روان جامعه را افزایش می‌دهند. در سطح خرد غربالگری، آموزش، مشاوره و فرهنگ سازی راهکار بهبود سلامت روان می‌باشد. نهادینه ساختن موارد فوق در مدارس، دانشگاه‌ها، محیط‌های کاری و خانواده موجب می‌شود که فارغ از وضعیت کلان جامعه بهبود در سلامت روان اعضای جامعه حاصل گردد.
در پایان باید متذکر شد که دو راهکار فوق مکمل یکدیگر هستند. اما بدیهی است که راهکارهایی مانند مشاوره، آموزش و... زمانی پاسخ مطلوب می‌دهد و دارای اثر بخشی بالااست که محیط عمومی جامعه که متاثر از شاخص‌های کلان است در وضعیت مناسبی قرار داشته باشد.

۱. منابع
شریفی، ونداد؛ رحیمی موقر، آفرین؛ محمدی، محمدرضا؛ ر و همکاران (۱۳۸۲)؛ سه دهه پژوهش-های روان کشور: یک بررسی علم سنجی؛ تازه‌های علوم‌شناختی، شماره ۳، ص ۱۶-۱.
فیاض دستگردی، جلیل؛ ملک‌پور، مختار؛ احمدی، سید احمد (۱۳۸۴)؛ تأثیر آموزش بهداشت روان بر سلامت عمومی کارکنان بهزیستی اصفهان؛ شمار ۲۳، صص ۲۸-۲۳.
عاطف وحید، محمد کاظم (۱۳۸۳)؛ بهداشت روان در ایران: دستاورد‌ها و چالش‌ها؛ شماره ۱۴.
غباری بناب، باقر (۱۳۷۴)؛ باورهای مذهبی و اثرات آن‌ها در بهداشت روان؛ اندیشه رفتار، شماره ۴.
غلامی توارن پشتی، مرضیه؛ منصوبی فر، محسن (۱۳۸۸)؛ بهداشت روان در معلمان دانش آموزان عادی و استثنایی؛ اندیشه و رفتار، دوره ۴، شماره ۱۳.
۲۵/۰۷/۱۳۹۳؛ هفته بهداشت و روان؛ http: //sinapress. ir/.
۱۶/۰۷/۱۳۹۳؛ شعار امسال هفته سلامت روان؛ http: //www. imna. ir/.
۲۴/۰۷/۱۳۸۸؛ هفته سلامت روان؛ moshaver۵۸. blogfa. com.
۱۸/۰۷/۱۳۹۳؛ به بهانه روز جهانی بهداشت روان؛ http: //www. seemorgh. com/.