اقبال به حاشیه‌نشینی شهر به بهانه دستیابی به جایگاه اجتماعی بالاتر از روستا

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو-اعظم ذوالفقاری منظری؛* کلان شهر‌های ایران را هاله‌ای از سکونت گاه‌های غیررسمی دربرگرفته که مجموعه‌ای از معضلات اجتماعی و اقتصادی را در خود پنهان کرده است. فاصله طبقاتی ساکنان اصلی یک شهر با ساکنان حاشیه‌ها و مناطق کم برخوردار شهری، شیوع انواع معضلات اجتماعی و ناتوانی خانواده‌ها در مقابله با این معضلات، تفاوت کیفی و کمی تحصیل، تفاوت فاحش درآمدی و بسیاری موضوعات دیگر، زمینه نارضایتی اجتماعی را در میان ساکنان حاشیه شهر‌ها ایجاد می‌کند که اگر مورد توجه مسئولان قرار نگیرد، تجربه‌ای مانند تجربه دهه ۷۰ مشهد، نصیب شهر‌ها می‌شود.

شهر اردبیل که ظرفیت‌های اقتصادی و گردشگری آن توجه ساکنان روستا‌های اطراف را جلب می‌کند، این سال‌ها هدف مهاجران از روستا‌ها به شهر‌ها شده است که به گفته محسن علایی، استاد جامعه شناسی دانشگاه پیام نور اردبیل، اگر همان روز‌های اول برای آن چاره‌ای اندیشیده می‌شد، معضلات شهری اطراف اردبیل بسیار کاهش می‌یافت یا حداقل اکنون می‌شد آن را کنترل کرد. بررسی روند حاشیه نشینی در اردبیل، برخورد مسئولان با این مساله و همچنین راه حل‌های کاهش آن، موضوع گفتگوی ما با این استاد دانشگاه است که در ادامه می‌خوانید.

 

دانشجو: سطح حاشیه نشینی در اردبیل نسبت به دیگر کلان شهرها چگونه است؟ 
در جلسات رسمی و با حضور مقامات رسمی اعلام می‌شود که مشکل حاشیه نشینی در اردبیل به اندازه مشکلاتی که در شهر‌های بزرگ‌تر وجود دارد، نیست و به حد بحران نرسیده است. اما با این حال وقتی این موضوع را در جایگاه خودش مورد بررسی قرار می‌دهیم، می‌بینیم که بخش قابل توجهی از مردم شهر ما در مناطق حاشیه نشین زندگی می‌کنند و به ویژه اینکه در این مناطق تراکم جمعیت بسیار بالاتر از میانگین تراکم جمعیت نسبت به جا‌های دیگر است.

 

 

در حاشیه شهر اردبیل می‌توانم نام ۲۰ محله را ذکر کنم. در این مناطق مسائلی که معمولا در مناطق حاشیه شین دیده می‌شود، با کمی فراز و فرود، دیده می‌شود. مساله فقر و بیکاری، انواع خشونت‌های اجتماعی و خانوادگی، اعتیاد، طلاق و مسائلی از این دست در این مناطق دیده شده . هرکدام از این مسائل در دیگری تنیده شده و هر کدام می‌تواند علت یا معلول دیگری باشد و با ایجاد هرکدام، به مسائل دیگر دامن می‌زند.

دانشجو: به نظر شما توسعه حاشیه نشینی در اردبیل معلول چه علت‌هایی است؟ جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی مهاجرت از روستا‌ها به شهر‌ها در اردبیل چیست و چه می‌شود که روستاییان اردبیلی ترجیح می‌دهند در شهر‌های این استان زندگی کنند؟
بیشتر جمعیت استان در بخش کشاورزی فعال بوده و هستند. با توجه به مسائلی که در مناطق روستایی به وجود آمد؛ مثل عوامل دفع کننده جمعیت روستایی و از طرف دیگر جاذبه‌های شهری، مشوقی برای مهاجرت افراد بودند. ساکنان روستا‌ها به امید دست یافتن به امکانات شهری، مثل انگیزه ادامه تحصیل با کیفیت برای فرزندان، بعضی هم برای مکنت و جایگاه اجتماعی بالاتر و برخی به دلایل اقتصادی دیگر به شهر‌ها مهاجرت می‌کنند. اما غافل از اینکه وقتی به شهر مهاجرت می‌کنند، ابتدا با مساله اشتغال و درآمدزایی مواجه می‌شوند. این افراد به دلیل اینکه وقتی جایگاهی در متن شهر برای خود به دست نمی‌آورند، به حاشیه شهر رانده می‌شوند.

 

دانشجو: درباره جامعه عشایری اردبیل چطور؟ اقبال آنان به زندگی شهری و ترک زندگی عشایری به چه صورت بوده است؟
بخش قابل توجهی از ساختار جمعیتی در استان اردبیل، عشایری هستند. در طول سال‌های گذشته نسبت به شرایط زندکی افراد و سازوکار‌های لازم برای زندگی عشایری، توجهی نشده است. نیازمندی این اقشار در ییلاق و قشلاق و تغییرات اجتماعی آنان را مجبور می‌کند که از ساختار قبلی زندگی خود دست بشویند و به سمت شهر‌ها گسیل شوند. گاهی این مهاجرت‌ها به صوررت دسته جمعی و خانوادگی و فامیلی صورت می‌گیرد. گاهی خانواده‌هایی پیدا می‌شوند که از حیث تمکن مالی، توان زندگی در مناطق و محلات اصلی شهر را دارند؛ اما، چون همه اعضای فامیل آنان در مناطق حاشیه‌ای ساکن شده اند، آنان هم در این مناطق سکونت می‌گزینند. این امر به دلیل قرابت فرهنگی که بین خود و ساکنان مناطق حاشیه‌ای می‌بنند، صورت می‌گیرد.

 

در اردبیل وسعت و گستره مهاجرت، ساخت و ساز‌های غیراستاندارد و غیرمجاز به قدری است که مدیریت شهری را به چالش می‌کشد. مدیران شهری و مسئولان استانی در اردبیل در ابتدای شکل گیری این پدیده با آن برخورد مناسب و مقتضی را نداشتند و این موضوع رفته رفته به صورت تزایدی گسترش پیدا کرد. اگر در ابتدای شکل گیری حاشیه نشینی در اردبیل، اقداماتی انجام می‌شد، مقابله با این پدیده در شرایط کنونی سخت نبود. در بی توجهی به رشد جمعیت حاشیه نشینان باید سوءمدیریت شهری را نیز لحاظ کنیم. مسئولان نتوانستند مسائلی که در اطراف شهر در حال شکل گیری بود، دسته بندی و اولویت بندی کنند. آنچه اکنون زندگی را در مناطق حاشیه‌ای شهر‌ها دچار چالش کرده، نبود امکانات و بی توجهی مسئولان در توزیع عادلانه همان امکانات محدود بین مردم است.

شاید مهم‌ترین مساله‌ای که باید در مناطق حاشیه شهر مورد توجه قرار گیرد، موضوعات فرهنگی باشد. باید احساس مسئولیت مدیران شهری را نسبت به مسائل حاشیه شهر برانگیخت. سکونت گاه‌های غیررسمی در مناطق حاشیه ای، حلقه مفقوده مدیریت شهری اردبیل محسوب می‌شود.

 

 

گاهی با گروه‌های دانشجویی به این مناطق سر می‌زنیم و با مردم گفتگو می‌کنیم. نیاز‌هایی که مردم این مناطق بیان می‌کنند، موضوعات غیرمتعارف نیست یا درخواست‌های آرمانی ندارند. نیاز‌هایی که با ما مطرح می‌کنند در حد امور معیشتی است. آنان می‌خواهند مسئولان شهری به مشکلاتشان توجه کنند. نیاز‌های بهداشتی و شهرسازی دارند که باید به آن‌ها توجه شود.

 

پاسخ به این نیاز‌های فروتنانه باعث افزایش رضایت اجتماعی می‌شود و حتی اگر بخشی از نیاز‌های آنان را برآورده کنیم، می‌توانیم این افراد را به متن شهر اضافه کرده و آنان را به عنوان شهروند بپذیریم. از طرف دیگر بی توجهی به آنان، نارضایتی اجتماعی تولید می‌کند. بازدید‌های محیطی نماینده‌های شهر یا مسئولان محلی از مناطق بازخورد خوبی دارد و می‌تواند تسکنیی بر آلام مردم باشد. مسئولان باید در میان این مردم حضور یابند؛ دردهایشان را بشنوند و برای برآوردن نیاز مردم تلاش کنند. قول‌هایی دهند تا در بازه‌های زمانی کوتاه مدت بتواند بخشی از مشکلات مردم را حل کند.