همسایگی تپه تاریخی حاجی‌خان با پتروشیمی ابن‌سینا / یادگاری مادها در آستانه نابودی!

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، حنانه جانمحمدی؛ * ایران به عنوان یکی از کهن‌ترین کشور‌های جهان، مجموعه‌ای از مهم‌ترین و ارزشمندترین بنا‌ها و آثار باستانی را داراست که در صورت اندکی توجه و همت متصدیان میراث فرهنگی می‌تواند یکی از مقاصد گردشگری مسافرانی از نقاط مختلف جهان باشد. از شمال تا جنوب گرفته تا غرب به شرق، کشورمان سرشار از بنا‌هایی است که کاوشگران قدرت تشخیص سن واقعی آن را ندارند. با این حال درآمد ایران از راه گردشگری بسیار ناچیزتر از میزان ظرفیت آن است. همچنین بی رحمی‌های ارگان‌ها و نهاد‌هایی که به نحوی با این آثار مواجه شدند، خود دلیلی به نابودی آن‌ها در گذر زمان است.

استان همدان که همگی آن را با نام پایتخت تاریخ و تمدن می‌شناسند، یکی از مقاصد مهم گردشگری در ایران است. استانی که زمانی پایتخت امپراتوری‌های بزرگ هخامنشی بوده و اسرار نهفته و پنهانی را همچنان در اعماق سینه خود محفوظ دارند. تپه حاجی خان هم یکی از نقاط با قدمت استان همدان است که به دوران پیش از اسلام و حکومت ماد‌ها بر می‌گردد. این تپه هم اکنون در شهرستان فامنین قرار دارد و در سال ۸۷ به همت کاوشگران به ثبت ملی رسیده است.

با وجود پرده برداری از قسمت‌هایی از تمدن بزرگ و ناشناخته مادها، در سال ۹۰ پتروشیمی ابن سینا در فامنین  راه اندازی شد و مسئولین امر با بی توجهی به مکان یابی درست، اقدام به ساخت پتروشیمی در این شهرستان کردند. زمین این منطقه واگذار شد و معبد حاجی خان مورد غفلت قرار گرفت؛ تا اینکه در سال ۹۶ پروژه کاوش نجات بخشی حاجی خان در دستور کار باستان شناسان قرار گرفت.

 

برای پیگیری هرچه بهتر این موضوع با اسماعیل همتی، مسئول تیم کاوش تپه باستانی حاجی خان و یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا و رحمانی، مسئول بخش باستان شناسی میراث فرهنگی استان همدان به گفتگو نشستیم.

همتی می‌گوید: با کاوش‌های انجام شده از سمت تیم تحقیقاتی، تپه حاجی خان یا به طور دقیق‌تر بگویم معبد حاجی خان را پیدا کردیم. باتوجه به کاوش‌ها ۵۰ سال پیش معبد شناسایی شده بود، ولی اثری از بحث نیایشگاهی و عبادتگاهی دیده نشد. بسیاری از کارشناسان، این معماری را برگرفته از الگو‌های غیر ایرانی می‌دانستند. تا اینکه بعد از ۵۰ سال ما به همراه تیمی از باستان شناسان ایرانی در محوطه حاجی خان مستقر شدیم و موفق به کشف معبدی تاریخی شدیم و مشخص شد که این معبد بخشی از سنت معماری ایران باستان ما را نشان می‌دهد.

عضو هیات علمی دانشگاه بوعلی سینا ادامه می‌دهد: این معماری از نظر تاریخی و ابعاد از معبد مرکزی نوشیجان که سالیان گذشته کشف شد، بزرگ‌تر است که این نشان از جایگاه خاص آن در ایران باستان است. شواهد نشان می‌دهد که الگوی این معماری ریشه در الگو‌های سنت‌های باستانی دارد. تقریبا می‌توانیم بگوییم که قدیمی‌ترین معبد تاریخی ایران، معبد حاجی خان است، چرا که دوره ماد‌ها قدیمی‌ترین دوره تاریخی ایران است و این معبد به آن زمان بر می‌گردد. الگوی معماری این معبد وارد معماری ساسانیان و سپس مساجد اسلامی هم می‌شود؛ الگو‌های چلیپایی شکلی که منبع گنبدخانه‌های اسلامی است.

سرپرست تیم نجات بخشی تپه حاجی خان تاکید می‌کند: بخشی از فرهنگ و هویت ماد در استان همدان قابل شناسایی است. ما در کنار این معبد یک محوطه استخراجی دیگری داریم که احتمالا حاکمیتی است و در کنار این نیایشگاه واقع شده که تا به حال چنین چیزی در ایران دیده نشده است. نکته حائز اهمیت دیگر، کشف یک کوره سفال در فاصله ۳۰۰ متری منطقه حاجی خان است که به قدمت سفال در استان همدان صحه می‌گذارد.

وی با اشاره به بی توجهی مسئولین میراث فرهنگی به اهمیت این منطقه می‌گوید: متاسفانه از سال ۹۶ که کاوش‌ها به پایان رسیده، هیچ گونه پوششی برای معبد در نظر گرفته نشده است. بزرگترین خطری که این منطقه را تهدید می‌کند، قرار گرفتن آن در معرض باد و باران بوده که می‌تواند آن را به نابودی برساند. میراث فرهنگی استان همدان به دلیل محدودیت‌های مالی توانایی ساخت سوله برای معبد حاجی خان را ندارد و متاسفانه پژوهشگاه میراث فرهنگی و سازمان میراث فرهنگی هم حمایتی از این مسئله نمی‌کند.

 

همتی با اشاره به فعالیت‌های پتروشیمی در جوار محل کاوش باستان شاسان ادامه می‌دهد: اگر فعالیت‌های پتروشیمی آغاز بشود، قسمت اصلی کار آن‌ها به محل کاوش یعنی معبد مربوط می‌شود. متاسفانه عدم تعریف عرصه و حریم برای این بنا نیز، خود گواهی به بروز مشکلات متعدد است. ما به طور دقیق نمی‌دانیم که طول این آثار تا به کجا ادامه دارد و ممکن است عملکرد پتروشیمی، بخش بزرگی از هویت تاریخی ایران را به نابودی و چالش بکشاند.

رحمانی، مسئول بخش باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی همدان می‌گوید: ردیف بودجه از سمت تهران برای پروژه حفاظت از تپه حاجی خان در نظر گرفته شده تا بتوانیم بخشی از آن را برای حفاظت هرچه بهتر از این مجموعه به کار ببریم. امیدواریم که ظرف چند روز آینده با ابلاغ این اعتبار ، ساخت سوله یا سایه بان را آغاز کنیم.

رحمانی ادامه می‌دهد: اگر به حریم منظری تپه حاجی خان در محوطه پتروشیمی ابن سینا آسیبی وارد شده باشد، این موضوع موجب مشکلاتی بر سر ثبت جهانی تپه حاجی خان خواهد شد. موضوع ثبت جهانی آن محدوده در حال حاضر برایمان مطرح نیست. اکنون موضوعی را برای ثبت جهانی در پیش گرفته‌ایم که نیاز دارد تا چند سال روی آن کار شده و این موضوع وارد بحث ثبت زنجیره‌ای معابد می‌شود. تاکنون تنها در یک مرحله به این پروژه اعتبار تزریق شده که آن هم برای کاوش‌های اولیه به کار گرفته شد.

مسئول واحد باستان شناسی میراث فرهنگی همدان تاکید می‌کند: برای ادامه کار کاوش و دیگر فصل‌های این محوطه تاریخی به ویژه مشخص شدن عرصه و حریم آن، اعتباراتی نداشتیم تا بتوانیم مطالعات میدانی آن را به انجام برسانیم.

شواهد حاکیست هنوز دستوری از سمت سازمان میراث فرهنگی برای معبد حاجی خان ابلاغ نشده و ماجرای فعالیت‌های پتروشیمی ابن سینا هم باعث تشدید نگرانی‌ها شده است. استان همدان با قدمتی چند هزار ساله می‌تواند نشان و گواه زیبایی از فرهنگ دیرینه ایرانیان داشته باشد که نیازمند توجه ویژه مسئولین مربوطه است. با توجه به اینکه تپه حاجی خان از معبد مرکزی تپه نوشیجان بزرگ تر است، میزان اعتبار برای حراست از آن نیز بیشتر خواهد بود.