آب‌های زیرزمینی چگونه دانش بنیان مدیریت می شوند؟

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ مدیریت آب در کشور به دو بخش کلان مدیریت آب سطحی و مدیریت آب زیرزمینی تقسیم شده است و مدیریت دانش بنیان آب زیرزمینی به دلایل مختلف از اهمیت زیادی برخوردار است. طبق گفته مسئولان، در حال حاضر منابع آب زیرزمینی حدود ۵۷ درصد از نیاز آب شرب شهری، ۸۳ درصد از نیاز آب شرب روستایی و ۵۲ درصد از آب کشاورزی کشور و در مجموع ۵۵ درصد از کل نیاز بخش‌های مختلف کشور را تأمین می‌کند.

از دست رفتن ۱۲۰ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی کشور

واحد تقسیم بندی هیدرولوژیکی برای منابع آب زیرزمینی، دشت است. کل کشور از ۶۰۹ دشت تشکیل شده است. منابع آب زیرزمینی به صورت چاه، چشمه و قنات هستند و مصارف زیادی از کشور به این منابع وابسته است. اگر مقدار تخلیه سالیانه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه سالیانه آن‌ها بیشتر باشد بعد از چند سال ادامه این روند به برداشت و کاهش ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی منجر می‌شود. ذخایر استاتیک در حقیقت ذخایری هستند که طی سالیان متمادی ذخیره شده اند و متضمن حفظ و بقای منابع آب زیرزمینی هستند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد با توسعه فناوری‌های چاه‌های عمیق و نیمه عمیق از قبل انقلاب اسلامی، تقریبا هر ساله مقدار تخلیه از منابع آب زیرزمینی از مقدار تغذیه آن‌ها بیشتر بوده و از حجم استاتیک آن‌ها کاسته شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد حداکثر مقدار کسری مخزن سالیانه در سال ۱۳۸۶ و به میزان ۹.۴ میلیارد مترمکعب بوده است و همچنین متوسط کسری مخزن سالیانه طی ۱۰ سال آبی اخیر حدود ۵ میلیارد متر مکعب بوده است. طبق آمار اعلام شده توسط وزارت نیرو، در حال حاضر حدود ۱۲۰ میلیارد متر مکعب از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی از دست رفته است. با توجه به کل ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی کشور که رقمی حدود ۵۰۰ میلیارد متر مکعب است می‌توان عنوان کرد که متاسفانه حدود یک چهارم ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی نابود شده اند.

آثار و نتایج ناگوار برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی

از آنجایی که ذخیره استاتیک به دلیل پر کردن خلل و فرج آبخوان تا حد زیادی متضمن بقای آن است با از بین رفتن این ذخیره ممکن است که به دلیل پدیده‌های نشست و تحکیم، منبع آب زیرزمینی برای همیشه از بین رفته و دیگر هیچ گاه امکان احیای آن وجود نداشته باشد. موارد بسیاری زیادی از فرونشست‌ها و ایجاد فروچاله در مناطق مختلف کشور موید این موضوع است. علاوه بر این در بسیاری از مناطق با کاهش سطح سفره، تخلیه به آب‌های عمدتا شور و بی کیفیت تحتانی رسیده و عملا امکان استفاده موثر از این آب‌ها وجود نخواهد داشت.

علاوه بر این، از آثار و نتایج دیگر حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق و برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی می‌توان به کاهش دبی و خشک شدن چشمه‌ها قنوات چاه‌ها رودخانه‌ها تالاب ها، به خطر افتادن اراضی باغی و از بین رفتن اراضی زراعی (۵/۵ میلیون هکتار)، افت کیفی منابع آب زیرزمینی ناشی از پیشروی جبهه‌ای آب‌های شور در آبخوان‌های ساحلی و کویری، آسیب دیدن تاسیسات زیربنایی به دلیل پدیده فرونشست، افزایش ساعات کارکرد پمپ‌ها و به تبع آن افزایش مصرف انرژی به دلیل پایین رفتن سطح آب زیرزمینی در چاه ها، مهاجرت مردم و حاشیه نشینی در اطراف شهر‌های بزرگ متاثر از خشک شدن تدریجی منابع آب دشت‌ها و عدم امکان تأمین آب برای شرب، بهداشت و اشتغال و همچنین بروز ناهنجاری‌های اجتماعی، سیاسی و امنیتی به شکل آشوب‌های غیرمدنی و اعتراض‌های محلی بین بهره برداران بالادست و پایین دست منابع آبی اشاره نمود.

آبخیزداری و آبخوانداری؛ راهکار دانش بنیان مدیریت آب‌های زیرزمینی

یافته‌های تحقیقاتی نشان می‌دهد یکی از راهکار‌های دانش بنیان برای مدیری آب‌های زیرزمینی و جبران کاهش تراز سفره‌های آب زیرزمینی در کشور، آبخیزداری و آبخوانداری است که خوشبختانه این مساله در اسناد و قوانین بالادستی و نیز قوانین موضوعه کشور بدان تاکید شده است که البته کمتر توجه قرار گرفته است؛ برای نمونه در این باره در ماده ۲۷ قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی آمده است: دولت مکلف است به گونه‌ای برنامه‌ریزی نماید که تا سال ۱۴۰۴ هجری شمسی و با استفادة بهینه از منابع مندرج در فصل تأمین آب بودجه‌های سنواتی، حداقل پانزده درصد (۱۵%) متوسط بلندمدت نزولات آسمانی سالانة کشور (هفت و نیم درصد (۵/۷%) از محل کنترل آب‌های سطحی و هفت و نیم درصد (۵/۷%) از طریق آبخیزداری و آبخوانداری) به حجم آب استحصالی کشور اضافه گردد و صددرصد (۱۰۰%) ترازنامه (بیلان) منفی آب‌های زیرزمینی دشت‌های کشور (با اولویت دشت‌های ممنوعه آبی) جبران گردد.

متاسفانه باید گفت علیرغم یافته‌های تحقیقاتی و الزامات حقوقی و قانونی، به موضوع دانش بنیان آبخیزداری و آبخوانداری به منظور مدیریت منابع آب‌های زیرزمینی و جبران تراز منفی دشت‌های کشور اهتمامی چندانی صورت نگرفته است که این مساله لازم است بیش از گذشته مدنظر دولت و وزارت جهاد کشاورزی واقع شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از ۱۵ میلیون هکتار اراضی کشور مستعد عملیات آبخوانداری و پخش سیلاب است که در صورت اجرا، می‌تواند نقش موثری در تغذیه سفره‌های زیرزمینی، افزایش تولید بخش کشاورزی، مقابله با خشکسالی و فرونشست و سایر مخاطرات طبیعی داشته باشد.