چرا هدفمندسازی یارانه‌ها شکست خورد؟ / همه قانون داشتند که به سازمان مالیات اطلاعات ندهند! + فیلم

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو؛ دومین نشست از سلسله جلسات «نظام مالیاتی» به همت اندیشکده اقتصاد ایران با موضوع «حکمرانی داده؛ چالش‌ها و راهکار‌های فرابخشی پیش روی نظام مالیاتی» سه شنبه ۱ آذر ماه برگزار شد.

این نشست با حضور سعید توتونچی، معاون حقوقی و فنی سازمان امور مالیاتی، و هادی خانی، رئیس مرکز اطلاعات مالی وزارت امور اقتصاد و دارایی، مهندس جمال مقدم، مدیر کل اسبق علوم داده‌های مالیاتی، مهدی متولی، مدیر عامل شرکت سایان کارت، برگزار شد که مشروح آن در ذیل آمده است.

دلیل شکست هدفمندسازی یارانه‌ها نبود حکمرانی در نظام اطلاعاتی بود

سعید توتونچی در ابتدا با اشاره به قانون هدفمندسازی یارانه‌ها گفت: دولت و مجلس وقت با اجرای هدفمندسازی یارانه‌ها قصد داشتند زمینه اصلاحات اقتصاد را فراهم آورند تا با تغییر رویه‌ها از هدر رفت میلیارد‌ها دلار منابع کشور جلوگیری کنند. مجلس، دولت و تمام نهاد‌های مربوطه قریب به دوسال وقت گذاشتند تا این قانون به درستی طراحی گردد. تقریبا تمام کارشناسان چپ و راست بالا و پایین درون حاکمیت اذعان داشتند این قانون میتواند نقطه شروع خوبی برای همه اصلاحات اقتصادی باشد که به قدرتمند شدن اقتصاد ملی منجر خواهد شد و اگر دولت در اجرای قانون موفق می‌شد می‌توانست اصلاحات اساسی بعدی را نیز اجرا کند. من، به عنوان کسی که از ابتدای لایحه در دولت و مجلس درگیر بود، خدمت شما عرض می‌کنم بزرگترین دلیل شکست دولت در این پروژه نبود حکمرانی در نظام اطلاعاتی و آماری بود.

معاون حقوقی و فنی سازمان امور مالیاتی ادامه داد: سیاست گذار ما مشکل مسکن را می‌بیند و از طرفی آمار می‌دهد دو میلیون و پانصد هزارمسکن خالی در کشور وجود دارد. سیاست گذار می‌خواهد از ابزار مالیات به عنوان وسیله‌ای برای حل مشکل مسکن استفاده کند تا مسکن ماهیت سوداگری خود را از دست بدهد. با توجه به مرور سیاست‌های مشابه دیگر کشور‌ها به قانون مالیات بر خانه‌های خالی می‌رسد و بعد از تصویب در قانون از مجری می‌خواهد که آن را اجرا کند. غافل از اینکه اجرای این قانون نیاز به اطلاعات آماری دارد. همین که بدانیم دو میلیون و ۵۰۰ هزار مسکن خالی داریم کفایت نمی‌کند حتی اگر بدانیم سازنده این ملک چه کسی بوده است تا زمانی که مشخص نباشد مالک فعلی چه کسی است این قانون قابل اجرا نخواهد بود.

توتونچی بیان کرد: یکی از دلایل عدم توفیق سیاستگذاری‌ها و برنامه ریزی‌ها علی رغم نیت‌های خوب و روش‌های علمی و آزموده در کشور‌های دیگر نبود حکمرانی داده است. ما یک معماری کلی برای نظام اطلاعاتی و آماری کشور در حوزه‌های مختلف به تفکیک اشخاص حقیقی و حقوقی، فرد و خانوار نداریم. تا زمانی هم که این خلاء وجود داشته باشد حتما سیساتگذاری ما یا در اجرا شکست خواهد خورد یا ناکارآمد خواهد بود. عدم اجرای درست قانون مالیات‌های مستقیم و عدم اجرای درست و دقیق مالیات بر ارزش افزوده به دلیل ضعف در نهاد داده است.

۲۷ سال ناکامی در حکمرانی داده

جمال مقدم، مدیر کل اسبق علوم داده‌های مالیاتی، با رصد تاریخچه آمارگیری در کشور بیان کرد: سال ۱۳۷۴ مرحوم هاشمی جمعی را خواستند که من هم بینشان بودم و گفتند: «مملکت نیاز به داده و اطلاعات دارد و من نمی‌توانم بدون داده و اطلاعات تصمیم گیری کنم». این یعنی نیاز به شکل گیری پایگاه‌های اطلاعاتی مربوط به یک دهه اخیر نیست و شروع آن به سال‌ها پیش بر می‌گردد. در آن زمان حدود ۹۵۰ فرم اطلاعاتی طراحی شد و اقلام اطلاعاتی مورد نیاز دستگاه‌های اجرایی مشخص شد و در عرض یک ماه بین دستگاه‌ها پخش شد، ولی در طی یک ماه بعد از آن کمتر از ۱۰۰ فرم به دست ما رسید و بعد از سه ماه کلا فراموش شد. در سال ۱۳۷۹ با محوریت آقای جهان‌گرد ایده‌ای جدید دنبال شد و آن این بود که در کشور مرکزی به نام مرکز ملی اطلاعات نیاز است تا کل اطلاعات کشور در آن جمع آوری شود. سه مرکز هم پیشنهاد شد، ولی همگی مسکوت ماندند. در سال ۱۳۸۰ مجدد راه اندازی پایگاه اطلاعات آماری کشور توسط دولت مطرح شد و واژه‌ها فقط عوض شد، ولی نیاز همان نیاز بود. بعد‌ها مطرح شد باید از تمام شهروندان کشور رکورد اطلاعاتی داشته باشیم و پروفایل اقتصادی شهروندان طراحی شد. آخرین مورد آن هم در بهار سال ۱۴۰۰ بود که توسط مجلس مطرح شد و بیان شد که نیازمند «نظام جامع مدیریت داده‌های کشور و تسهیل خدمات الکترونیک» هستیم که متولی آن سازمان ثبت اموال باید باشد، اما باز هم به جایی نرسید.

وی در بخشی دیگر از سخنان خود به راهکار‌های پیشنهادی اشاره کرد و گفت: راه کار‌هایی که به ذهن من می‌رسد از این قرار است؛ تشکیل شورای عالی حاکمیت داده در کشور که انتظار می‌رود فراقوه‌ای باشد، تشکیل سازمان مستقل با عنوان سازمان مشاور سازمان ملی اطلاعات کشور، تشکیل زیر مجموعه‌های داده محور تخصصی زیر نظر شورای عالی حاکمیت داده و در نهایت در نظر گرفتن تشکیلاتی در تمام دستگاه‌ها به عنوان متولی حاکمیت داده.

باید سیستم‌های داده با قابلیت تقاطع گیری از داده‌های پویا داشته باشیم

متولی، مدیر عامل شرکت سایان کارت، تعریفی از داده ارائه داد و گفت: داده یک موجود زنده با رفتار پویا است و نمی‌شود با گرفتن یک تصویر از آن به آن اتکا کرد و از آن اطلاعاتی خواست که با آن بشود حکمرانی کرد. داده حاصل یک اتفاق و تراکنش است و هر لحظه تولید می‌شود سیستمی که نتواند رفتار داده‌ پویا را ثبت کند، نمی‌تواد کوچک‌ترین کمکی به حکمرانی بکند. پس به سیستم‌هایی نیاز هست که بتوانند این رفتار پویا را جمع آوری کنند، پالایش کنند، نگهداری کنند، فرآوری کنند و برای تصمیم گیری آماده سازی کنند. در حکمرانی داده نمی‌شود دید افقی داشت به این معنی که برای مجموعه‌ای از صنوف و اتفاقات در کنار هم اطلاعات تولید شود و در کنار هم‌دیگر و مستقل از هم، آن‌ها را ذخیره کرد. در اصل باید سیستم‌هایی که رفتار پویای موجودیت‌های فعال را جمع آوری می‌کنند را در امتداد هم داشته باشیم که این سیستم‌های جدا از هم قابلیت تقاطع گیری داشته باشند.

همه قانون داشتند که به سازمان امور مالیاتی اطلاعات ندهند

هادی خانی، رئیس مرکز اطلاعات مالی وزارت امور اقتصادی ودارایی، چالش‌های این حوزه را برشمرد و گفت: از برنامه پنجم و ششم قرار بود با محوریت وزارت اطلاعات معماری داده کشور شکل بگیرد. یعنی مشخص شود ارزش داده چیست، متولی آن کیست، تقسیم بندی آن چگونه است، مسئول بهره برداری از آن کیست و مالک آن کیست. اولین چالش در این زمینه به کیفیت داده بر می‌گردد چرا که نوع نگاه به جمع آوری و ارائه داده از جنبه رفع تکلیف بوده است. داده جمع آوری شده است، اما هیچ وقت مشخص نشد که این داده قرار است با چه کاربری، با چه مهندسی و با چه ساختاری تولید شود. چالش دوم قانون است، چرا که هر دستگاهی متناسب با نیاز خودش سعی کرده قانون را طراحی کند. به عنوان مثال در زمان تصدی معاونت فناوری سازمان امور مالیاتی به هر دستگاهی مراجعه می‌کردیم که اطلاعات بگیریم با این جمله مواجه می‌شدیم «من قانون دارم که اطلاعات ندهم».

وی ادامه داد: چالش بعدی ضعف در سازوکار تبادل داده است. خیلی از دستگاه‌ها رفته اند دیتا سنتر‌هایی را خریده اند و یا اجاره کرده اند تا داده‌هایی در آن نگهداری کنند، اما داده‌ها قابلیت بهره برداری نداشته و نگهداری از آن‌ها خودش به یک مشکل تبدیل شده است. در مرکز اطلاعات مالی شاید بالغ بر ۵۰ درصد داده‌ها داده‌هایی است که اصلا قابلیت بهره‌برداری ندارد و داده قابل اتکایی نیستند. در دیگر بخش‌ها هم به همین صورت دیتا‌هایی وجود دارد که حتی بعد از از بین رفتن کوچک‌ترین تغییری در روند اداره کشور ایجاد نمی‌شود، فقط یک داده که معلوم نبود چه بود از بین می‌رود. باید یک سیستم وجود داشته باشد که داده را جمع‌آوری کند و اطلاعات تولید کند و هر دستگاه در صورت نیاز تقاضای خود را به آن سیستم ارائه دهد که می‌خواهد اطلاعات را با چه قلام و چه قالبی استفاده کند.