مفهوم «انتظار» در گفتمان انقلاب اسلامی

 به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر گفت: «انتظار» و مهدویّت و انتظار ظهور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) یکی از مفاهیم کلیدی انقلاب اسلامی است. در گفتمان انقلاب اسلامی اگر بخواهیم دو مفهوم بسیار مهم را ذکر کنیم؛ یکی «حماسۀ عاشورا» است و یکی هم «انتظار فرج». این دو مفهوم هم بسیار نقش آفرین بودند و هم در آینده پژوهی انقلاب بسیار تأثیرگذار هستند.

دوازدهمین جلسه از نهمین دورۀ کرسی‌های آزاداندیشی با عنوان «گفتمان انقلاب اسلامی» به همت مجمع هماهنگی پیروان امام و رهبری استان قم و اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر در دانشگاه طلوع مهر قم برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا در این نشست گفت: در جلسات گذشته شاخصه‌های «اسلام ناب» به عنوان نقطه کانونی و دال مرکزی «گفتمان انقلاب اسلامی» و دال‌های شناور آن ازقبیل «آزادی»، «عدالت»، «اخلاق»، «معنویّت»، «عزّت»، «تقوای سیاسی» و «عقلانیّت» را بحث کردیم و در این نشست راجع به یک مفهوم دیگری صحبت می‌کنیم و آن دال شناور «انتظار» است.

رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر گفت: «انتظار» و مهدویت و انتظار ظهور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) یکی از مفاهیم کلیدی انقلاب اسلامی است. در گفتمان انقلاب اسلامی اگر بخواهیم دو مفهوم بسیار مهم را ذکر کنیم؛ یکی «حماسۀ عاشورا» است و یکی هم «انتظار فرج». این دو مفهوم هم بسیار نقش آفرین بودند و هم در آینده پژوهی انقلاب بسیار تأثیرگذار هستند.

استاد حوزه و دانشگاه بیان داشت: «انتظار» به این معناست که ما راضی به وضع موجود نیستیم و منتظر یک آینده‌ای هستیم، آینده‌ای مطلوب و آرمانی که بهتر از وضع موجود است. در هر شرایطی که باشیم، آن آینده بسیار مهم، تأثیرگذار و موتور محرکه و پیشران حرکت ما به سمت آینده است.

وی افزود: «انتظار» یعنی اینکه تا زمانی که به آینده مطلوب نرسیدیم در انتظارش هستیم. «انتظار»؛ تأثیرگذار، مثبت و حرکت بخش است. «انتظار» این نیست که بگوییم اگر وضع موجود خوب نیست، آیندۀ خوب می‌آید، پس استراحت کنیم. چنین مفهومی در انتظار و در ادبیات انقلاب اسلامی وجود ندارد.

استاد مهاجرنیا سپس گفت: تعریفی که امام راحل از «انتظار» داشتند این است که ما نسبت به آینده امیدوار هستیم و همانند یک مسافری هستیم که دائماً در حال حرکتیم و این نگاه به آینده باعث می‌شود که ما امید قطعی به وقوع آینده مطلوب داریم. این انتظار به ما حرکت و امید می‌دهد و ما را در مسیر جهاد، حرکت و شهادت هدایت می‌کند.

استاد فلسفه سیاسی حوزه و دانشگاه بیان داشت: دراوایل انقلاب در خصوص «منتظر» برخی این تفسیر را داشتند که روایت تصریح دارد که امام زمان (عج) وقتی ظهور می‌کنند که جهان پُر از فساد شود، بنابراین ما نباید تلاش کنیم که فساد را برداریم، چون ظهور به تأخیر می‌افتد، پس بگذاریم فساد زیاد شود بلکه کمک کنیم به فراگیری فساد که امام زودتر ظهور کنند.

وی افزود: حتی نظر برخی در دوران انقلاب نسبت به مبارزه منفی بود. مخالف انقلاب و مبارزه بودند، بعضی از این‌ها امر به معروف و نهی از منکر را تعطیل کرده بودند و بعد از انقلاب یک عده از این‌ها تبلیغ نمی‌رفتند و می‌گفتند اگر ما تبلیغ برویم و دین را آموزش بدهیم، این‌ها باعث می‌شود جامعه اصلاح شود و ظهور امام زمان (عج) تأخیر می‌افتد.

وی افزود: انقلاب ضمن اینکه معنای درستی به «انتظار» داد، برای آن ارکانی تعریف کرد و گفت انتظار چهار رکن دارد و برای همه این چهار رکن اش هم وظیفه تعیین کرد، یک رکنش شرایطی است که ما در آن زندگی می‌کنیم، حالا یک وقت زمان شاه بود یک وقت در جمهوری اسلامی است. در شرایط طاغوت ما یک سری وظایف برایمان تعریف شده بود، وظیفه مبارزه داشتیم و وظیفه‌های دیگر که وظایف سنگینی هم بود.

استاد مهاجرنیا ادامه داد: در جمهوری اسلامی هم یک سری شرایط داریم، جامعه اسلامی است، حکومت اسلامی است، فضا برای کار کردن بهتر از آن زمان است، وظیفه هم سنگین‌تر می‌شود، وظیفه هم عوض شده، فضا آماده است که برای ظهور کار کنیم؛ بنابراین شرایط جدیدی برای انتظار تعریف شده است.

وی سپس گفت: رکن بعدی انتظار وضع مطلوبی است که برای ما ترسیم شده، در انقلاب اسلامی ادبیات انتظار امام زمان (ع) خیلی عوض شد، ما روایات زیادی مربوط به مهدویت و ظهور داریم از جمله روایتی که پیامبر اسلام (ص) فرمودند بالاترین عمل انتظار فرج است، یعنی بالاتر از نماز، بالاتر از روزه، بالاتر از همۀ اعمال عبادی انتظار فرج است، اطلاقش این را می‌رساند.

استاد مهاجرنیا افزود: رکن سوم برای انتظار، اعتقاد به تحقق قطعی آن است، راجع به آینده پژوهی قبلاً ما این بحث را داشتیم که برای آینده، با همه‌ی برنامه ریزی که می‌کنیم، تحققش باز هم قطعی نیست ممکن است اتفاق بیافتد ممکن است نشود، لذا آینده‌ها همیشه محتملند، ما آینده قطعی الوقوع نداریم. اما در مقولۀ مهدویت و آینده پژوهی که با مهدویت گره بخورد، آینده را قطعی می‌کند.

وی بیان کرد: اصلاً در گذشته بعضی علماء فتوا دادند، خمس و زکات را یک جا مخفی کنید که آقا خودش آمد به او تحویل بدهید اینقدر امیدوار بودند که امام زمان (عج) زود می‌آیند، بسیاری از علما می‌گویند نماز جمعه واجب نیست، چون باید امام زمان (عج) بیایند و امام جمعه بشوند یعنی وجوب نماز جمعه را به حضور امام معلق می‌کردند.

وی افزود: بعضی از علماء نماز جمعه را در زمان غیبت واجب می‌دانند، ولی حکومت اسلامی را واجب نمی‌دانند یا جهاد ابتدائی را در زمان غیبت پذیرفته اند، ولی ضرورت حکومت اسلامی را نپذیرفته اند که از آن‌ها باید سوال کرد اگر حکومت نباشد چه کسی باید این‌ها را اجرا کند؟

استاد مهاجرنیا با اشاره به اینکه امام راحل فرمود: امام عادلی که در این روایات گفته یعنی حاکم عادل نه شخص امام معصوم (ع) و امام زمان (عج) افزود: انقلاب اسلامی این عقلانیّت را ایجاد کرد، تعارض‌ها را برداشت و گفت دین چهار رکن دارد وضع موجود، وضع مطلوب، اعتقاد قلبی به وقوع و محرک دائمی. انسانِ منتظر؛ یک انسان معتقد، انقلابی مبارز و نقش آفرینِ مجاهدی است که به سمت انتظار دائماً در حال حرکت است.

وی افزود: انقلاب اسلامی این را مطرح کرد که همه ائمه ما دنبال آینده سازی، تاریخ سازی و حرکت و اصلاح و حکومت بودند، منتها برای بعضی‌ها شرایط ایجاد نشد و عملاً اتفاق نیفتاد؛ بنابراین امام زمان (عج) ادامۀ همان امامت است و درهمان پارادایم و در همان چارچوب تعریف می‌شود. انقلاب اسلامی این اندیشه را احیاء کرد که امام زمان (عج) در عینیّت جامعه حضور دارد ولو پشت پرده. نقش آفرین است مثل خورشیدِ پشت ابر.

استاد حوزه و دانشگاه در ادامه گفت: امام راحل در سخنرانی خود منتظران مهدویت را به چنددسته تقسیم کرد و مصداق هم برایشان آورد. در واقع انقلاب اسلامی این دسته بندی‌ها را ایجاد کرد، امام فرمودند یک عده‌ای انتظار فرج را در حدّ دعا می‌دانستند، دعای فرج را می‌خواندند، امام می‌گوید این‌ها آدم‌های خوبی هم بودند و بعضی هایشان اعتقاد به امر به معروف و نهی از منکر داشتند منتها در همین حدّ بودند که دعا کنیم، اما دیگر اهل مبارزه و جهاد و قیام نبودند.

دسته دوم کسانی که انتظار فرج را در حدّ تکلیف شخصی و فردی می‌دیدند و می‌گفتند ما وظیفه‌ای نداریم، اصلاح جامعه وظیفه ما نیست و دنبال این بودند که ارتباط معنوی با امام زمان (عج) پیدا کنند و تلاش می‌کردند بتوانند به ملاقات حضرت برسند.

استاد مهاجرنیا گفت: یک دسته دیگری را امام اسم می‌برد می‌گوید این‌ها اعتقاد به تفسیر روایاتی داشتند که جهان باید پر از ظلم و جور شود، تا امام زمان بیاید و دسته دیگری با همین اعتقاد منتها می‌گویند خودمان را هم اصلاح کنیم. دسته پنجم کسانی هستند که روایات مربوط به امام زمان (عج) را مخصوصاً در بخش سیاست، تفسیر به رأی کردند.

وی افزود: امام تصریح می‌کنند که قیام برای تشکیل حکومت و تشکیل نظام اسلامی اولاً جزء اوجب واجبات است بعد می‌گویند اگر حکومت اسلامی ایجاد نشود، معنایش چیست؟ یعنی جامعه یا هرج و مرج باشد یا در دست کُفر باشد. امام راحل صریحاً می‌گوید، انقلاب اسلامی مقدمه ظهور است، یعنی یکی از مهمترین دال‌های شناور انقلاب اسلامی «انتظار» است.

استاد حوزه و دانشگاه بیان داشت: برای این کار امام در عمل چند کار اساسی انجام می‌دهد. اولین کار امام این است که از آموزه‌های دینی خرافه زدایی می‌کند و کار بعدی احیاء و بازخوانی ادبیات فرج است و به روز رسانی و تفسیر مثبتی از روایات انتظار فرج. این کار بسیار بزرگی است، انقلاب و امام در این زمینه واقعاً شاهکار کردند.

وی افزود: کار بعدی که امام در عمل انجام داد، اقدام به انقلاب اسلامی بود، اقدام به تشکیل حکومت اسلامی بود که در واقع مهر باطلی برای همه آن دیدگاه‌هایی بود که در این زمینه مطرح شد؛ لذا این سه گام جدّی را امام برداشت و بعد از انقلاب هم در شرایطی که ایجاد شد ادبیات انتظار تفسیر جدید خود را کاملاً درجامعه پیدا کرد.

استاد مهاجرنیا ادامه داد: یکی دیگر از کار‌ها حل تعارضات و تزاحماتی است که در روایات بود و امام آن حل کرد. در تعابیر امام راحل هست که فساد و ظلمی که در روایات آمده این‌ها شرط ظهور نیست، در روایت آمده که او می‌آید جهان را پر از عدل و داد کند، یعنی شرط ظهور این نیست که باید جهان پر از ظلم و جور شود، امام گفتند این‌ها از نشانه‌های ظهور است نه از شرایط ظهور.

وی افزود: مگر آیه قرآن نمی‌فرماید که «إِنَّ اللهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ» اراده انسان‌ها تأثیرگذار است و اراده انسانهاست که تحول ایجاد می‌کند، این‌ها که با آن روایتی که می‌گوید «بعد ما ملأت ظلماً و جوراً» یعنی معلق ساختن ظهور به این ظلم و جور با این آیات قرآن هم خوانی ندارد.

وی افزود: امام راحل فرمود: که انقلاب اسلامی مقدمه ظهور است، اصلاً ما داریم انقلاب می‌کنیم که شرایط ظهور را فراهم کنیم، آن موقع کج فکرانی می‌گویند ما جهان راخراب کنیم، فساد کنیم، ظلم کنیم تا امام زمان (عج) بیایند. بیایند چکار کنند؟ یعنی همان کاری که ما خرابش کردیم را درست کنند؟ این حماقت است. این خلاف عقل است.

استاد مهاجرنیا سپس گفت: امام راحل، ولایت فقیه را دقیقاً در همین مقطع عصر غیبت ذیل انتظار فرج تعریف کردند، یعنی حکومت اسلامی هم برای مقدمه آن قیام نهایی و هم برای سامان دادن به زندگی مسلمانان در عصر غیبت ضروری است. این نگاه به مقوله انتظار از مفاهیم بسیار اساسی است.

وی در پایان گفت: اندیشه و گفتمان انقلاب اسلامی به ما می‌گوید که یکی از مفاهیمی که اسلام ناب را زنده کرد وگفتمان انقلاب اسلامی را اشراب کرد و به آن معنویت داد و به روز رسانی اش کرد، تفسیری است که از «انتظار و مهدویت» در انقلاب صورت گرفت. با این تفسیر ما با نگاهی امیدوارانه به آینده در انتظار فرج و گشایش و ظهوری هستیم که جهان را پُر از عدل و دادکند.