سایه گرد و غبار بر قم/ «سراجه» زنگ خطر محیط زیست را به صدا درآورد

به گزارش خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، مهدی حاجیلو: در میان دغدغه‌های پرشمار زیست‌محیطی کشور، پدیده‌ی گرد و غبار، آرام و خزنده اما ویرانگر، در حال پیشروی است. شاید گرد و غبار را تنها در خبرهای خوزستان و سیستان دیده باشیم، اما اگر کمی دقیق‌تر شویم، رد پای این بحران به قلب ایران مرکزی، به استان قم، نیز کشیده شده است؛ جایی که نفس شهروندان با موجی از ریزگردها گره خورده است.

قم به‌واسطه‌ی موقعیت جغرافیایی‌اش، در میانه‌ی پهنه‌های خشک و نیمه‌خشک ایران قرار گرفته است. وجود کانون‌های خاکی اطراف دریاچه نمک و شن‌زارهای وسیع در همسایگی استان‌هایی مانند اصفهان و سمنان، این استان را در خط مقدم تهدید گرد و غبار قرار داده است. اما آنچه زنگ خطر را برای مسئولان و ساکنان به صدا درآورده، فعالیت شدید و بی‌رویه یکی از کانون‌های اصلی گرد و غبار، در منطقه‌ای به نام «سراجه» است.

سراجه، امروز دیگر صرفاً یک نقطه روی نقشه نیست؛ بلکه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های بحران زیست‌محیطی استان شناخته می‌شود. با افزایش شکاف بین منابع آبی، چرای بی‌ضابطه دام، بهره‌برداری‌های بی‌رویه از طبیعت، و گسترش معدن‌کاوی، سراجه تبدیل به مخزنی از خاک‌های سست و بادخیز شده است که هر روز بخشی از آن راهی آسمان قم می‌شود.

در چنین وضعیتی، پرسش‌های مهمی ذهن را مشغول می‌کند؛ چه اقداماتی برای مهار این بحران انجام شده؟ چه دستگاه‌هایی مسئول هستند و کدام‌یک همراهی کرده‌اند؟ سهم منابع طبیعی، محیط زیست، آب و فاضلاب یا حتی صنعت و معدن در حل یا تشدید این معضل چیست؟ و مهم‌تر از همه، چه میزان اعتبار مالی، چه نقش مردمی، و چه آینده‌ای در انتظار سراجه است؟

در این گزارش، نگاهی دقیق‌تر خواهیم داشت به گفت‌وگوهای صریح و شفاف دو تن از مسئولان ارشد استان قم؛ سیده مریم محمدی، مدیرکل حفاظت محیط زیست، و محمد شعاعی، مدیرکل منابع طبیعی، که هر دو با زبان داده‌ها، هشدارها و پیشنهادها به شرح ابعاد گوناگون این بحران پرداخته‌اند. با ما همراه باشید تا گره‌های این بحران را یک‌به‌یک باز کنیم.

سیده مریم محمدی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، با معرفی مهم‌ترین کانون‌های گرد و غبار قم، بیان کرد: کانون‌های اطراف دریاچه نمک در ضلع‌های غربی، جنوبی و شرقی به صورت پهنه‌های پراکنده وجود دارند. مهم‌ترین این کانون‌ها در شرایط فعلی کانون سراجه است.خ

وی افزود: سایر کانون‌ها به ترتیب اولویت قرار دارند. این کانون‌ها در استان قم شامل کانون شن‌زارهای جلالی و در استان‌های اصفهان و سمنان شامل کانون مشکات و کانون پارک ملی کویری است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم در پاسخ به این سوال که در کارگروه‌های ملی چه تصمیماتی برای کانون سراجه گرفته شده است، اظهار کرد: کارگروه تخصصی کمیته ملی تشکیل شد که در این جلسه بررسی فنی برنامه اقدام جهت ۵۰ هزار هکتار از کانون سراجه توسط دستگاه‌های مختلف اعم از منابع طبیعی به عنوان محور اقدامات، هواشناسی در خصوص احداث ایستگاه، آب و فاضلاب در خصوص تخصیص پساب، نفت و گاز در خصوص مسئولیت‌های اجتماعی و سایر دستگاه‌ها، بحث شد.

وی همچنین درباره میزان نیاز به اعتبار مالی جهت رفع مشکل سراجه، گفت: اعتبارات دولت اولین اعتبار مالی است که جهت تأمین زیرساخت‌ها و بخشی از اجرای آن است. همچنین مسئولیت‌های اجتماعی دستگاه‌های دخیل اعم از دستگاه‌های بهره‌بردار، دستگاه‌های تأثیرگذار بر کانون و دستگاه‌های تأثیرپذیر از کانون و بخش‌های خصوصی، سرمایه‌گذاری حسب برنامه هفتم، پیشرفت و مشارکت مردمی و جوامع محلی، گروه‌های مردم‌نهاد و صنم‌ها از این اعتبارهای مالی هستند که گردش مالی این پروژه تقریباً ۴ هزار میلیارد پیش‌بینی می‌گردد.

محمدی در پاسخ به این سوال که استاندار در آخرین نشست خود اعلام کرد که مقداری از منابع مورد نیاز از طریق وزارت جهاد و وزارت نفت تأمین شده است، منابع جذب شده چه میزان است، بیان کرد: در جلسات متعدد مقرر گردید بخشی از مسئولیت‌های اجتماعی وزارت نفت به مدیریت کانون گرد و غبار سراجه اختصاص یابد.

وی درباره برنامه‌هایی برای مهار گرد و غبار در کانون‌ها، ابراز کرد: برنامه‌ها شامل بادشکن زنده یا نهال‌کاری، بادشکن غیر زنده، بذرپاشی، جمع‌آوری آب‌های سطحی و تقویت پوشش گیاهی، قرق در خصوص شترها، مالچ به صورت محدود، بذرپاشی و سایر اقدامات پشتیبانی است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم با اشاره به مصوباتی که در سفر اخیر کمیسیون امور شوراها از منطقه سراجه بازدید شد، عنوان کرد: تأمین اعتبارات و سهم وزارت‌خانه‌ها اعم از شرکت نفت، بحران و محیط زیست بود.

وی در پاسخ به این سوال که در موضوع گرد و غبار، کدام دستگاه‌ها موظف به همکاری هستند، بیان کرد: محور اصلی اجرا با منابع طبیعی است. محور اعتبارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی است. محور مدیریت کلان استانداری بوده و بزرگ‌ترین کانون تأثیرپذیر از گرد و غبار جمعیت بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفری شهر قم است که شهرداری قم در راستای سلامت تنفسی مردم شهر و تأمین زیست‌بوم شهری می‌تواند در مدیریت کانون حسب مسئولیت اجتماعی خود مشارکت داشته باشد.

محمدی ایجاد بحران گرد و غبار در سراجه را نتیجه و ریشه در ۲ چیز دانست و عنوان کرد: اولین ریشه در بهره‌برداری مفرط از مراتع است؛ چرای بدون ضابطه شتر یا خارج از ظرفیت زیست‌گاه منجر به نابودی پوشش گیاهی منطقه و سیر توالی منفی زیست‌بوم بیابان و تبدیل شدن به کانون گرد و غبار گردیده است.

وی افزود: بهره‌برداری مفرط از سفره‌های منطقه، سفره آبی قم،کهک که منجر به پیشروی شوری از سمت دریاچه نمک به سمت دشت و نابودی برخی از پوشش‌های گیاهی در منطقه شده است. شبکه فاضلاب شهر قم بر روی این سفره قرار داشته که منابع فاضلاب را از این سفره آبی استحصال و به دشت آبی مجاور یا شریف‌آباد انتقال می‌دهد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم در همین خصوص ادامه داد: این امر منجر به تشدید کانون‌های گرد و غبار در انتهای سفره آبی مذکور خواهد شد. اراضی کشاورزی قرار گرفته در بین شهر قم تا کانون نیز واجد هیچ‌گونه نظارت برداشت در خصوص چاه‌های مجاز و غیر مجاز و آمایش کشاورزی نمی‌باشند. همچنین تغییرات اقلیم، کاهش نزولات جوی، خشکسالی و عدم تخصیص حق‌آبه نیز مؤثر است. برخی دیگر از فعالیت‌های منطقه اعم از معدن‌کاوی در منطقه باعث بحران گرد و غبار در سراجه شده است.

وی در پایان با تأکید بر استفاده از صنایع در راستای مسئولیت‌های اجتماعی جهت مشارکت در رفع مشکلات کانون گرد و غبارها، گفت: قطعاً معدن و صنعت باید در پیرامون محدوده مورد مطالعه، در راستای مسئولیت‌های اجتماعی نسبت به این معضل زیست‌محیطی حساس و مسئولیت‌پذیر باشند.

محمد شعاعی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم در گفت‌وگو با خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، در پی تشدید بحران گرد و غبار در استان قم از وضعیت بحرانی در منطقه سَرَاجه و کانون‌های فعال ریزگرد پرده برداشت.

وی با اشاره به انجام مطالعات به‌روز بر روی بیش از ۵۲ هزار هکتار از اراضی بحرانی، گفت: این مناطق به عنوان منبع اصلی تولید گرد و غبار در حال شناسایی و تفکیک هستند.

مدیرکل منابع طبیعی قم با تأکید بر گسترش بی‌رویه بیابان‌زایی، هشدار داد که این معضل، نه‌تنها دامنگیر قم، بلکه در آینده‌ای نزدیک پایتخت کشور را نیز تهدید خواهد کرد، اگر هم‌اکنون اقدامی قاطع صورت نگیرد.

شعاعی با اشاره به نقش منابع انسانی و تغییرات اقلیمی در تشدید روند بیابان‌زایی گفت: قطع ورود حق‌آبه‌های محیط‌زیستی از دو رودخانه دائمی قم، موجب فروپاشی اکوسیستم منطقه و خشک شدن پوشش گیاهی شده است.

وی ضمن تشریح اقداماتی که از سوی منابع طبیعی برای مهار این بحران صورت گرفته گفت: در سال‌های اخیر با همراهی برخی NGOها، انجمن‌های مردم‌نهاد، بسیج سازندگی و حتی خیریه‌ها، توانسته‌ایم بخشی از عملیات نهال‌کاری و تثبیت پوشش گیاهی را به مرحله اجرا برسانیم.

مدیرکل منابع طبیعی قم با انتقاد از برخی نهادها که به‌رغم داشتن وظایف مشخص، از همکاری با این سازمان سرباز زده‌اند، اظهار داشت: در طرح مطالعاتی، مسئولیت هر دستگاه مشخص شده است، اما اجرایی شدن آن منوط به هماهنگی و عزم جدی ملی است.

وی با اشاره به تصویب این طرح در شورای برنامه‌ریزی و تأیید نهایی آن توسط دفاتر تخصصی سازمان منابع طبیعی کشور گفت: در جلسات مقدماتی با استانداری و نمایندگان مجلس، اجماع بر ورود به فاز اجرایی حاصل شده، اما منابع مالی همچنان محل تردید است.

شعاعی افزود: برخلاف تصورات، ما در حال حاضر اطلاعات دقیق، نقشه‌های علمی، و مطالعات کشور داریم که نشان می‌دهد در کدام نقطه چه نوع عملیاتی باید انجام گیرد؛ از قرق کامل، تا کاشت پوشش مصنوعی یا احداث بادشکن‌ها؛ اما اجرای این پیشنهادات، نیازمند حمایت‌های جدی‌تری است.

به گفته این مسئول، برخی نقاط نیازمند تنها استراحت و ممانعت از چرای دام هستند، در حالی‌که در مناطق دیگر به‌دلیل از بین رفتن کامل خاک و پوشش، باید عملیات احیای مصنوعی و گسترده صورت گیرد.

شعاعی با اشاره به عوامل انسانی مانند چرای بی‌رویه دام و قطع حق‌آبه‌ها، معادن مخرب و سیاست‌های ناکارآمد گذشته، از جمله دلایل اصلی بحران را برشمرد و گفت: سال‌ها قبل مجوزهای معدنی برای برداشت سولفات سدیم در این منطقه صادر شد که باعث تخریب جدی بافت خاک و تبدیل آن به کانون‌های گرد و غبار شده است.

وی تأکید کرد: منابع طبیعی در سال‌های اخیر به شدت با توسعه معدن در این منطقه مخالفت کرده و از صدور مجوزهای جدید جلوگیری شده است.

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر استفاده از تجربیات بین‌المللی، شعاعی اظهار داشت: همکاری پژوهشی با یک دانشگاه چینی در دست اجراست که به‌صورت پایلوت در حال بررسی روش‌های بیابان‌زدایی و تثبیت شن‌های روان است.

وی افزود: چنانچه این پروژه تحقیقاتی موفق باشد، می‌تواند به‌عنوان یک دستاورد علمی، الگوی ملی مقابله با بیابان‌زایی شود.

شعاعی در بحث مالچ‌پاشی، تصریح کرد: در منطقه سراج فعلاً مالچ‌پاشی زیستی اجرا نشده، اما در نقاط دیگر استان، مالچ‌های نفتی استفاده شده و اثربخش بوده‌اند.

او در عین حال اعلام کرد: به شرکت‌هایی که مایل به اجرای پایلوت مالچ‌های زیستی هستند، مجوز داده می‌شود، مشروط به آن‌که از سازمان حفاظت محیط زیست نیز تأییدیه بگیرند.

شعاعی در ادامه به گونه‌های گیاهی مورد استفاده اشاره کرد و گفت: گونه‌هایی نظیر طاق و آتریپلکس به دلیل مقاومت بالا در برابر خشکی و قابلیت سازگاری، بیشترین کاربرد را در عملیات نهال‌کاری داشته‌اند.

وی با تأکید بر استفاده از تنوع زیستی در کشت گونه‌ها افزود: اگر تنها به یک گونه خاص متکی باشیم، با یک آفت ممکن است کل پوشش از بین برود. در حالی که تنوع گیاهی، ضامن پایداری پوشش سبز است.

وی افزود: یکی از نقاط قوت اقدامات منابع طبیعی در قم، مشارکت مردم بومی و انجمن‌های داوطلب در فرآیند احیای طبیعت بوده است.

شعاعی در پایان گفت: اگر مشارکت مردم منطقه نباشد، نهال‌کاری عملاً بی‌فایده است چون در مرحله نگهداری نابود می‌شود.

بحران خاموش در سراجه، بیدارباش برای مدیریت ملی

در مواجهه با بحران گرد و غبار در استان قم، به‌ویژه در منطقه‌ی سراجه، آنچه بیش از هر چیز به چشم می‌آید، پیچیدگی در هم‌تنیده‌ای از علل انسانی، اقلیمی و ساختاری است. اما مهم‌تر از همه، این واقعیت تلخ است که اقدامات صورت‌گرفته هنوز در حد ظرفیت بحران نیستند. دستگاه‌هایی چون منابع طبیعی، محیط زیست، وزارت نفت، آب و فاضلاب، و شهرداری، هر کدام بخشی از پازل مهار این بحران را در اختیار دارند، اما بدون عزم و هماهنگی جدی و متمرکز، هیچ‌یک نمی‌توانند به تنهایی مؤثر باشند. گزارش‌ها حاکی از آن است که بسیاری از طرح‌ها هنوز در مرحله تصمیم‌سازی باقی مانده‌اند و منابع مالی و مدیریتی در هاله‌ای از تردید قرار دارد.

منطقه‌ی سراجه، به‌عنوان فعال‌ترین کانون گرد و غبار قم، تنها یک تهدید زیست‌محیطی نیست؛ بلکه به‌مرور به یک تهدید برای سلامت عمومی تبدیل می‌شود. براساس آمار رسمی سالانه حدود ۷۰۰ نفر در قم بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. اگر روند فعلی بی‌توجهی به کانون‌های گرد و غبار، از جمله سراجه، ادامه پیدا کند، این آمار می‌تواند در آینده‌ای نزدیک، به‌شکل تصاعدی افزایش یابد. گرد و غبارها با اثرگذاری مستقیم بر تنفس شهروندان، گروه‌های حساس را در معرض بیماری‌های قلبی و ریوی قرار می‌دهند.

بیابان‌زایی و فروپاشی اکوسیستم سراجه، تنها دامنگیر قم نمی‌ماند، بلکه با ادامه روند فعلی، پایتخت کشور نیز در معرض تهدید مستقیم قرار خواهد گرفت. اگر امروز با تأخیر، تعلل و نگاه بخشی با مسئله برخورد شود، فردا نیازمند منابع و اقدامات چندبرابر خواهیم بود، آن‌هم برای کنترل وضعیتی که می‌شد پیش‌گیری کرد. بی‌توجهی به قطع حق‌آبه‌های زیست‌محیطی، چرای بی‌رویه، تخریب بافت خاک بر اثر معدن‌کاوی، و بهره‌برداری ناپایدار از سفره‌های آبی، همگی بخشی از یک بحران زنجیروار هستند که باید هم‌زمان و هماهنگ مهار شوند.

در چنین شرایطی، مشارکت مردمی، همراهی صنایع در قالب مسئولیت اجتماعی، و ورود دستگاه‌های فرادستی مانند سازمان برنامه‌وبودجه، شورای عالی امنیت ملی و دولت مرکزی به‌عنوان پشتیبان اجرای طرح‌ها، حیاتی است. باید از الگوهای بین‌المللی، فناوری‌های نوین بیابان‌زدایی، و ظرفیت دانشگاه‌ها و بخش خصوصی استفاده کرد تا راهکارهایی سریع و علمی به میدان بیایند. سرمایه‌گذاری در احیای سراجه، نه‌تنها یک هزینه زیست‌محیطی، بلکه یک سرمایه‌گذاری سلامت‌محور برای آینده شهر و کشور است.

در نهایت، باید تأکید کرد که بحران سراجه فقط یک موضوع محلی نیست؛ بلکه آینه‌ای است از نحوه‌ی مدیریت منابع، اقلیم و مسئولیت اجتماعی در کشور. اگر اکنون اقدام نکنیم، با بحرانی مواجه خواهیم شد که نه تنها طبیعت، بلکه سلامت و زندگی هزاران نفر را در معرض خطر قرار می‌دهد. برای قم، و برای ایران، زمان تصمیم‌های جدی فرا رسیده است؛ تصمیم‌هایی که آینده را نه در جلسات، بلکه در زمینِ خشک سراجه تغییر دهند.