نبرد بازنمایی‌ها در جریان است، روحانیت باید تصویر خود را مدیریت کند!
به گزارش خبرنگار فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»؛ نشست‌های تخصصی جشنواره – همایش روحانی در قاب سینما عصر دیروز در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد و دکتر ناصر فکوهی، انسان‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه تهران، دکتر مهدی منتظر قائم عضو هیات علمی دانشگاه تهران و دکتر شهاب اسفندیاری، کارشناس سینما در نشست «نقد حضور روحانی در سینما و تلویزیون ایران» سخنانی ایراد کردند.
دکتر ناصر فکوهی که اولین سخنران این نشست بود عنوان سخنرانی خود را «خرافه‌گرایی در سریال‌های تلویزیونی و مسئولیت روحانیت» ذکر کرد و گفت: خرافه‌گرایی عبارتست از گرایش‌هایی که گفتمان دینی در مقابل آنها موضع دارد.
وی با اشاره به تفاوت خرافه و معجزه بیان داشت: خرافه از معجزه جداست. معجزه پدیده‌ای است که از لحاظ قدرت انسانی غیر قابل توضیح و یک تجلی الهی است در حالی که در خرافه عکس این موضوع صدق می‌کند. برای همین در روایت‌های گفتمان دینی همیشه این دوگانه معجزه و خرافه وجود داشته و دارد.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران خرافه را یک امر پوچ، بی معنا و انحرافی دانست که واقعیت را در نظر فرد دگرگونه جلوه می‌دهد و خاطرنشان کرد: موضع دین در قبال خرافه کاملا مشخص است اما در سیستم‌های دین مردمی و مناسکی حوزه‌هایی را داریم که ممکن است به عملکردها یا باورهایی نزدیک شویم که تبلور خرافه هستند. مثلا در چند دهه اخیر جلوی برخی از اشکال عزاداری مانند قمه‌زنی به همین دلیل گرفته شده است.
فکوهی ضمن بیان این مطلب که در سال‌های اخیر سریال‌های تلویزیونی گرایش‌های بسیار زیادی به خرافه دارند تصریح کرد: یکی از مواردی که در این سریال‌ها بسیار دیده می‌شود باور دینی مبتنی بر عقل در مقابل باور دینی مبتنی بر تقدیرگرایی است. در حالی که اسلام به هیچ عنوان خود را در مقابل عقل و علم قرار نداده است. حال چطور می‌شود که ما برای تبلیغ دین به شکل سیستماتیک، عقل و علم را در مقابل دین قرار می‌دهیم.
وی با اشاره به مشکل دیگر سریال‌های دینی گفت: ایجاد تعلقات قدسی برای یک هنرپیشه که سبک زندگی خاصی دارد نه تنها خرافه است بلکه به سیستم‌های شناختی مخاطبان ضربه می‌زند. در یک سریال تلویزیونی خانمی دارای کراماتی نشان داده شد ولی آن خانم به قدری آرایش کرده بود که افراد مذهبی تعجب می‌کردند که چنین کسی چگونه نقش یک زن مذهبی را بازی کرده است.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به این که در سال‌های اخیر در سریال‌های دینی نام یک روحانی به عنوان مشاور مذهبی در تیتراژ می‌آید خاطر نشان کرد: در سیستم مرجعیت شیعه هر کسی می‌تواند مرجع تقلید خود را داشته باشد و نظرات مختلفی از سوی مراجع در مورد یک مساله واحد مطرح می‌شود. اگر در فیلم‌های غربی مشاوری از کلیسای کاتولیک وجود داشته باشد او نماینده رسمی کلیسا و مورد تأیید مرکزیت کلیسای کاتولیک است اما در اسلام به دلیل همین سیستم مرجعیت، این تمرکز وجود ندارد.
وی افزود: در چنین حالتی مخاطب وقتی نام یک روحانی در تیتراژ یک سریال می‌بیند بر این باور است که مثلا قم هم با محتوای آن سریال موافق است. کسی که مشاور فیلم می‌شود باید مورد تأیید مراجع باشد یا این که جلوی این کار گرفته شود و روحانیت اعلام کند که چیزی که در تلویزیون اتفاق می‌افتد ربطی به ما ندارد.
فکوهی یکی از آسیب‌های جامعه ایرانی را خرافه‌های موجود در عرف دانست و بیان داشت: مسئولیت روحانیت این است که جلوی این خرافه‌ها را بگیرد همان طور که از آسیب‌های برخی از اشکال عزاداری مانند قمه‌زنی که ریشه آنها در اسلام نیست جلوگیری کرد که تصمیم بسیار درست و عاقلانه‌ای بود.
* روحانیت هنوز برای جامعه ما رازآلود است
در ادامه نشست «نقد حضور روحانی در سینما و تلویزیون ایران» دکتر مهدی منتظرقائم استاد گروه ارتباطات و عضو هیات علمی دانشگاه تهران به ارائه سخنانی پیرامون «بازنمایی روحانیت، چالش‌ها و سیاست‌ها» پرداخت.
منتظر قائم ضمن بیان این مطلب که اصطلاح روحانی برای من یکی از پیچیده‌ترین اصطلاحات موجود در دایره لغات است گفت: اگر به هر جمله‌ای را که در 200 سال گذشته در مورد روحانی گفته شده توجه کنیم و فضای مفهومی آن را در بیاوریم خواهیم دید که این مساله یکی از پیچیده‌ترین نظام‌های مفهومی است.
وی روحانیت را برای ما شیعیان واسطه اتصال با ملکوت و ائمه دانست و بیان داشت: روحانیت شیعه یکی از ساختارهای معرفتی است که نمی‌توانیم به سادگی آن را تعریف کنیم. در جهان تشیع روحانیت همیشه در سطح و عمق اجتماعی ذی‌نفوذ بوده اما هیچ‌گاه امکان نقادی آن فراهم نشده است.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به این که روحانیت یک گروه بسیار خاص است که نمی‌توان آن را صرفا به صورت صنفی دید خاطرنشان کرد: روحانیت همیشه حساس بوده که اسرار درونی خود را آشکار نکند و هنوز برای خودش و برای جامعه ما رازآلود است.
وی افزود: شاید بخشی از این رازآلودی به این مساله برمی‌گردد که جایگاه تاریخی روحانیت تا سال 57 یک جایگاه تعریف شده بود اما روحانیت پس از انقلاب و امتزاج با سیاست وارد ساحت‌های جدیدی شده است.
منتظرقائم بیان داشت: حالا ما با این شرایط باید روحانیت را در رسانه بازنمایی کنیم که در آن لایه‌ای از نقادی، شناخت اجتماعی و آرمان پردازی در مورد ترسیم آینده روحانیت باید در آن وجود داشته باشد.
* این که روحانیت بپذیرد که نقد شود، مساله بسیار مهمی است
وی ضمن برشمردن آسیب‌های پیش رو در گذر از وضع موجود به وضع مطلوب تصریح کرد: یکی از آسیب‌ها این است که ما محدودیت‌هایی در تولید محتوا، روایت‌گری و شخصیت‌پردازی داریم. علاوه براین، این که روحانیت بپذیرد که نقد شود مساله بسیار مهمی است.
منتظر قائم با اشاره به غلبه نگاه غربزده در تعریف روحانیت گفت: روحانیت ما تفاوت‌های زیادی با روحانیت کلیسای کاتولیک دارد اما متاسفانه در تعریف‌هایی که بعضا از روحانیت صورت می‌گیرد این نگاه غربزده غالب است.
وی تغییر زودهنگام مدیران و سیاست‌ها را آسیب دیگر گذر از وضع موجود به وضع مطلوب عنوان کرد و بیان داشت: وقتی قوانین مدون نداریم و مدیران هم در فاصله‌های کوتاه مدت تغییر می‌کنند نتیجه این است که فیلمی ساخته می‌شود و به آن جایزه هم می‌دهند اما 5 سال بعد چنین فیلمی اجازه ساخته شدن ندارد.
*نبرد بازنمایی‌ها در جریان است، روحانیت باید تصویر خود را مدیریت کند!
آخرین سخنران این نشست، دکتر شهاب اسفندیاری بود که صحبت‌های خود را در چند محور بیان کرد.
وی با اشاره به اهمیت روحانیت گفت: امروزه کمتر کسی است که مثل روشنفکران دوره مشروطه و پس از آن اهمیت روحانیت را در تحولات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نادیده بگیرد و همه به نقش مهم روحانیت در این عرصه‌ها اذعان دارند.
اسفندیاری با اشاره به اهمیت تصویر رسانه‌ای روحانیت خاطرنشان کرد: روحانیت یکی از بزرگترین تشکیلات و سازمان‌های اجتماعی در اقصی نقاط کشور است و شاید همین مساله باعث بی توجهی روحانیت به اهمیت تصویر خود در رسانه شده است.
این کارشناس سینما بیان داشت: نوسازی نهاد روحانیت مقدمه هرگونه نوسازی در جامعه است چون روحانیت در جامعه و در میان مردم ریشه دارد.
وی ضمن اشاره به اهمیت تصویر روحانیت تصریح کرد: امروزه شاید تصویر روحانیت از خود روحانیت مهم‌تر باشد چون تصویرسازی‌های رقیبی وجود دارد که درصدد تخریب تصویر روحانیت است. در واقع، نبرد بازنمایی‌ها در جریان است و به همین دلیل روحانیت باید به مدیریت تصویر خود اهمیت دهد.
اسفندیاری نقد روحانیت را حایز اهمیت دانست و گفت: روحانیت در گذشته در حریم مسجد و مدرسه بود و عادت به نقد علنی نداشت اما ورود روحانیت به قاب تصویر او را در معرض نقد قرار می‌دهد که این مساله بسیار اهمیت دارد.
وی در خاتمه اظهار داشت: اگر بخواهیم بدانیم که تصویر روحانیت چگونه باید باشد باید به تصویری که قرآن از روحانیت نشان داده است توجه کنیم. قرآن در موارد متعدد از روحانیون مسیحیت و یهود نام برده است و خداوند در سوره مائده در دو مورد تصویر مثبتی از روحانیت ارائه می‌دهد و در آیاتی نیز این قضیه برعکس است که باید به این موارد توجه داشت.