طعم زندگی در بهترین روزها و شب‌های سال

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»؛ ماه رمضان ماه ویژه‌ای است؛ چرا که از سوی بزرگان دین سفارش‌های ویژه‌ و عجیبی در خصوص آن شده است، پس نمی‌توان به راحتی از کنار این ماه مهمانی خدا گذشت و هیچ تفاوتی میان آن با سایر ماه‌ها نگذاشت و همانند سایر ماه‌ها زندگی کرد.

بهترین شب‌ها و روزهای سال

نگاهی به چند نمونه کوتاه از احادیث رسول خدا (ص) در مورد ماه مبارک رمضان کافی است تا به عظمت، قدر و شأن این ماه پی ببریم:
 

- رمضان ماهی است که نزد خدا بهترین ماه‌هاست، روزهایش بهترین روزها و شب‌هایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است.
- هر عملی در ماه رمضان انجام شود بر ماه‌های دیگر فضیلت دارد.
- اگر بنده خدا می‌دانست که ماه رمضان چیست، دوست می‌داشت که تمام سال، رمضان باشد.

این احادیث رسول مکرم اسلام نشان می‌دهد که شب‌ها و روزهای ماه مبارک رمضان از چنان عظمتی برخوردارند که شاید عقل ناقص بشری به آنها پی نبرده باشد و نبرد، اما به سادگی نمی‌توان از کنار آنها گذشت و باید برنامه‌ریزی مناسبی برای بهره‌برداری از این روزها و شب‌ها داشت تا بدون بر گرفتن توشه‌ای مناسب برای تمام سال از این ماه خارج نشد.

برای بهره‌برداری بهینه از ماه رمضان باید برنامه‌ریزی را در ماه‌های دیگر آغاز و دنبال کرد تا به ماه رمضان رسید؛ زیرا انسان نمی‌تواند در تمام سال به گونه‌ای که نفسش می‌پسندد و بدون توجه به دستورات دین در مورد برنامه حیات خود زندگی کند و در ماه رمضان روش زندگی خود را به یکباره تغییر دهد که اگر چنین باشد تمام روزهای ماه رمضان را باید صرف سازگار شدن با شرایط جدید نماید و زمانی با شرایط سازگار شود که ماه به پایان رسیده باشد.

به همین منظور در ابتدا نگاهی داریم به دستوراتی که در دین راجع به تقسیم اوقات شبانه‌روز وارد شده است و همچنین شرحی که آیت‌الله مکارم شیرازی در درس اخلاق خود بر حدیثی پیرامون تقسیم اوقات داشتند، سپس به مسئله تقسیم اوقات شبانه‌روز در ماه رمضان می‌پردازیم.

ضرورت تقسیم اوقات شبانه‌روز به 4 قسمت

از پیامبر (ص) روایت شده که فرمود: «اى ابوذر! بر عاقل است که اوقات شبانه‌روزى خود را به چهار قسمت تقسیم کند: در ساعتى به مناجات با خدایش بپردازد، در ساعتى اعمالش را محاسبه نماید، در ساعتى در آفریده‌هاى خداوند براى او (نعمت‌هایى را که خداوند به او داده است) اندیشه نماید، در ساعتى نفسش را از حلال بهره‌مند گرداند که این ساعت یار و کمک آن سه ساعت دیگر است.» (1)

آیت‌الله مکارم شیرازی در درس اخلاق خود فرمودند: «آدمى باید اوقات شبانه‌روز را به چهار قسمت تقسیم کند:
1. ساعتى براى مناجات با خداوند.

تجارتی که باید سود و زیان آن محاسبه شود

2. ساعتى براى محاسبه نفس؛ یعنى در قسمتى از شبانه‌روز فکر کند که در چه مرحله‌‌اى است. بیندیشد که سال گذشته در چه مرحله‌‌اى از ایمان و اخلاق،... بوده است و امسال چگونه است؟ آیا در این بازار تجارت (دنیا) سودى برده یا زیان کرده و یا در حالت رکود بوده است؟ آیا کارى که باعث جلب رضایت الهى باشد از او سرزده است؟ آیا زندگى تکرارى را ادامه داده یا این که برنامه و راه تازه‌‌اى به سوى خدا گشوده است؟ آیا گرهى از مشکل مردم باز کرده است؟ و هزاران اگر دیگر. خلاصه همان‌گونه که تاجر همه روزه، تجارتش را محاسبه مى‌کند، کسانى که دقیق هستند براى محاسبه نفس خودشان نیز، وقت گذاشته و اعمال شبانه روز را محاسبه مى‌نمایند.

3. ساعتى را هم براى تفکّر و اندیشه کردن بگذارد؛ تفکر درباره چیزى که حس شکرگزارى را در انسان تقویت و تحریک مى‌کند؛ یعنى در نعمت‌هاى خدادادى بیندیشد. از بزرگ‌ترین نعمت‌ها ایمان، اسلام، ولایت اهل‌بیت(علیهم السلام)، معرفت‌الله، سلامت، توفیق براى اطاعت، علم و ... است. همه اینها از نعمت‌هاى بزرگ الهى است که باید انسان درباره آنها فکرکند.

انسان تا زمانى که اینها را دارد، قدرش را نمى‌داند، امّا همین که یکى از آنها را از دست داد، آن گاه قدرش را مى‌فهمد و یا درک مى‌کند که چه کاره است یا چه کاره بوده است؟ آن هم تفکرى که هر لحظه‌اش معادل یک سال عبادت است و ممکن است سرنوشت انسان را عوض کند. بهترین نمونه‌اش داستان حُر است که با چند دقیقه فکر، به کلى سرنوشت او عوض شد.

شکر نعمت روزنه‌های چشم

بعضى از نعمت‌هاست که اگر از او سلب نشود، در تمام عمر هم متوجه نمى‌شود که این نعمت چه بود. مثلاً توجه کنید، دریچه‌ها و روزنه‌هاى بسیار کوچکى در گوشه چشم انسان قرار دارد. در چشم انسان دو روزنه یکى در بالا و یکى در پایین هست. آن که در بالاست، همان چشمه‌هاى اشک است و روزنه پایین، فاضلابى است که آب‌هاى زاید را پایین مى‌برد و به بینى مى‌ریزد و آن را مرطوب کرده و از آن جا به حلق مى‌ریزد که اگر این چشمه آب چشم بخشکد، زود بینایى‌اش را از دست مى‌دهد، چون از جمله جاهایى که باید مثل زبان همیشه مرطوب باشد، چشم است.

براى همین است که در آن غده‌‌اى به نام غده اشکى است که شاید اگر انسان این نعمت را از دست ندهد، در تمام عمرش هم متوجه آن نشود که اصلاً این روزنه‌ها چیست و چه نقشى دارند؛ چون اگر این روزنه‌ها خشک شود، سطح چشم انسان خشک مى‌شود. وقتى پلک‌هایش به هم مى‌خورد مثل این است که پارچه زِبر، خشن و سختى را بر چشم انسان بسایند و انسان درد شدیدى را احساس مى‌کند و تدریجاً این صفحه چشم از بین مى‌رود. اگر این آب بیش از اندازه بیاید، به طورى که آن روزنه نتواند آن را بکشد و بیرون بریزد، روى صورت دائماً اشک جارى است و باید حتماً همیشه دستمالى در دستش باشد و این چیز کوچکى است که اصلاً غالب مردم خبر ندارند چنین روزنه‌‌اى هم در چشم آنها هست.

جایگزین تعقیبات نماز

انسان لحظه و ساعتى را باید درباره نعمت‌هاى عقلانى، جسمانى، مادى، معنوى، آبرو، حیثیت، امنیت و... تفکر کند که همین باعث مى‌شود حرکتى در وجودش براى شکرگزارى خداوند پیدا شود. خلاصه، حضرت (صلى‌الله علیه و آله) فرمود: ‌‌اى ابوذر! ساعتى از شبانه‌روزت را هم در این مورد بگذار. مثلاً خوب است انسان وقتى نمازش تمام مى‌شود به جاى تعقیبات، لحظاتى را در آفرینش خداوند و نعمت‌هاى الهى، تفکر نماید که همین امر به انسان روح و حیات مى‌دهد.

4. آن ساعتى است که نفسش از حلال بهره ببرد که این تعبیر ممکن است دو معنا داشته باشد: الف. شاید به معناى مرمت معاش باشد، براى این که در این فراز از حدیث، امرار معاش ذکر نشده است، چون حلال است. ب. احتمال دارد که اشاره به تفریحات سالم باشد.

ماشین آهنی یا آدم آهنی؟

انسان مانند ماشین آهنى نیست که هر چه بخواهند از او کار بکشند، بلکه روح و روانى دارد که همچون جسمش خسته مى‌شود و همان گونه که جسم نیاز به استراحت و خواب دارد، روح و روانش نیز نیاز به سرگرمى و تفریح سالم دارد. تجربه نیز نشان داده که اگر انسان به کار یکنواخت ادامه دهد، بازده کار او بر اثر کمبود نشاط تدریجاً پایین مى‌آید. اما به عکس، پس از چند ساعت تفریح و سرگرمى سالم، آن‌چنان نشاط کار در او ایجاد مى‌شود که کمیت و کیفیت کار، هر دو فزونى پیدا مى‌کند و به همین دلیل ساعاتى که صرف تفریح و سرگرمى مى‌شود به ساعات کار کمک مى‌کند.

تفریح مانند روغن‌کاری چرخ‌های ماشین است

به گفته بعضى، تفریح و سرگرمى همچون سرویس کردن و روغن‌کارى نمودن چرخ‌هاى ماشین است. گرچه این ماشین براى یک ساعت متوقف شود، ولى بعداً قدرت، توان و نیروى جدیدى پیدا مى‌کند که چند برابر آن را جبران خواهد کرد، به علاوه بر عمر ماشین مى‌افزاید. اما مهم این است که سرگرمى و تفریح سالم باشد وگرنه مشکلى را که حل نمى‌کند، بلکه بر مشکل‌ها نیز مى‌افزاید. چه بسیار تفریحات ناسالمى که روح و اعصاب انسان را چنان مى‌کوبد که قدرت کار و فعالیت را تا مدتى از او مى‌گیرد و یا لااقل بازده کار او را به حداقل مى‌رساند» (2).

برنامه‌ای که رسول خدا (ص) برای تنظیم اوقات شبانه‌روز سفارش داشتند باید در تمام ماه‌های سال اجرا شود اما از آن جایی که در ماه رمضان تغییراتی در برنامه خواب و استراحت پیش می‌آید و برنامه‌های دیگری هم به لیست برنامه‌های انسان اضافه می‌شود، شاید این برنامه‌ریزی رنگ و بوی متفاوتی به خود بگیرد.

رابطه خوردن و خوابیدن و عبادت کردن در ماه رمضان

مردم در ماه مبارک رمضان برای خوردن سحری و سپس خواندن نماز بیدار می‌شوند و البته، تاکید بسیاری شده که کمی قبل از آن بیدار شوند و به راز و نیاز و مناجات شبانه بپردازند. همین مساله باعث می‌شود یک تا دو ساعت از زمان سحر خود را بیدار بوده و پس از آن نیاز به استراحت داشته باشند و صبح‌ها دیرتر از سابق از خواب برخیزند و به کار خود بپردازند.

اما باید سعی شود که میزان خواب و زمان آن در ماه مبارک تغییر چندانی نداشته باشد تا برنامه سایر اوقات شبانه‌روز با مشکل مواجه نشود. اگر امکان آن وجود داشت مقداری از ساعات میانی روز به خوابی کوتاه‌مدت اختصاص پیدا کند تا هم کمبود خواب سحرگاهی جبران شود و هم انسان بتواند به واسطه نشاطی که پیدا می‌کند مقداری از شب را برای عبادت بیدار بماند و از وقت خود بیشترین بهره‌برداری را داشته باشد.

غیر از کم خوابیدن، کم خوردن نیز می‌تواند به این برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از زمان‌ها کمک کند. خوردن و خوابیدن با یکدیگر پیوند مستقیمی دارند، زیرا پر خوری در افطار و سحر، چرخه خواب را به هم می‌زند و انسان را از مسیر برنامه‌ریزی شده منحرف می‌کند. همان‌طور که در توصیه‌های مربوط به شب قدر نیز ذکر شده، حضرت زهرا (س) برای آماده کردن بچه‌ها برای این شب‌ها از آنها می‌خواستند قدری از روز را بخوابند و همچنین شب‌ها غذای کمی به آنها می‌دادند تا بتوانند با نشاط برای انجام اعمال شب قدر آماده شوند.

افطاری‌هایی که تبدیل به شب‌نشینی‌های تا دیر وقت می‌شوند

جدا از موارد فوق، مسایل دیگری نیز وجود دارد که ممکن است در برنامه‌ریزی انسان خلل وارد کند. به عنوان نمونه در دین اسلام توصیه‌های فراوانی به صله‌رحم و در ماه مبارک رمضان نیز توصیه‌های زیادی برای افطاری دادن شده است و در فرهنگ ما ایرانی‌ها نیز این سنت جا افتاده و با یک تیر دو نشان زده می‌شود، هم افطاری دادن و هم صله‌رحم. اما آفتی که در این مساله وجود دارد این است که این افطاری‌ها معمولا تبدیل به شب‌نشینی‌های طولانی مدت می‌شوند و تا دیر وقت طول می‌کشند و همین مساله باعث از بین رفتن نشاط سحرگاهی برای عبادت و حتی گاهی خواب ماندن برای سحری و نماز صبح می‌شود.

تلویزیون و رابطه آن با ماه رمضان

از طرف دیگر، سریال‌های شبانگاهی تلویزیون که برای ماه مبارک تدارک دیده شده است و پس از اذان آغاز شده و تا ساعت 12 شب پشت سر هم ادامه دارند، انسان را درگیر خود می‌کنند و زمانی انسان به خود می‌آید که نه وقتی برای عبادت باقی مانده و نه نشاطی برای انجام آن. گذشته از آن، تماشای بدون وقفه برنامه‌های تلویزیونی و تماشای برنامه‌های غیر ضروری آن نه تنها زمان و نشاط انسان را می‌گیرد بلکه ذهن انسان را نیز درگیر خود کرده و تمرکز را از او سلب می‌کند. به همین دلیل بهتر است انسان برای تماشای تلویزیون نیز برنامه داشته باشد و به این ترتیب از هدر دادن وقت و انرژی خود جلوگیری کرده و فرصت‌های جدیدی برای انجام کارهای مهم‌تر ایجاد کند.

ماه رمضان بهترین ماه برای خودسازی و منبعی است که انسان با بهره‌گیری از آن می‌تواند ماه‌های دیگر سال را نیز با برکت گرداند. برای بهره‌برداری از این ماه نیز هر کس باید متناسب با موقعیت شغلی، جسمانی و روانی خویش برنامه‌ریزی کند و از ظرفیت‌های وجودی خود برای سود بردن از این ماه استفاده کند تا مبادا این ماه تمام شود و او هیچ بهره‌ای نبرده باشد.

منابع:

1. بحارالانوار، ج 74، ص 71.
2. http://noorportal.net/PrintArticle.aspx?id=16001