زحمتکش: سردار سلیمانی جهاد و عرفان را با هم آمیخته است / در باب حاج قاسم خلأ داستان وجود دارد

حسین زحمتکش زنجانی، نویسنده رمان نیستان دی در محل خبرگزاری دانشجو به گفتگو درباره کتاب جدید خود نشست. نیستان دی رمانی است که با شیوه داستانی به ابعاد متفاوتی از شخصیت شهید سردار سلیمانی پرداخته است.

حسین زحمتکش ابتدا از دغدغه‌ی خود در خصوص نگارش این کتاب گفت: در باب شهید سلیمانی خلأ داستان وجود دارد. هر چه قبلاً کار شده است یا تاریخ شفاهی بوده یا خاطره‌نویسی یا مستندنگاری یا مجموعه عکس. اما روایت داستانی عملاً نداشتیم. اگر هم کاری بوده یا کار کودک و نوجوان بوده یا شهید سلیمانی محور اصلی داستان نبوده است. از این جهت بود که من خواستم با یک روایت داستانی سراغ شهید سردار سلیمانی بروم.

او دغدغه دیگر خود را این گونه شرح داد: در میان مردمی که در هر جای دنیا شهید سلیمانی را می‌شناسند، متأسفانه از ایشان چهره‌ای صرفاً نظامی ساخته شده است. ایشان در عین این که چهره‌ای نظامی دارند، چهره‌ای عرفانی و اخلاقی برجسته‌ای دارند. در این کتاب توجهم بیشتر به این چهره ایشان بود. شهید سلیمانی یک انسان چندبعدی است نه صرفاً انسانی سیاسی.

در ادامه خبرنگار خبرگزاری دانشجو از نویسنده کتاب نیستان دی پرسید: «دو رویکرد مختلف در این کتاب وجود دارد، یکی عرفان و معنویت سکولار و این جهانی است با نماد تفسیر جدید برخی از مولانا که در این کتاب نقد می‌شود و دیگری عرفان اجتماعی است که نسبت به مسائل سیاسی بی‌تفاوت نیست. این ایده از کجا آمده است؟»

زحمتکش در جواب بیان کرد: با مطالعه تاریخ عرفان اسلامی، بعضی عرفای مسلمان بوده‌اند که به شیوخ مجاهد معروف‌اند. در عین عرفان به جهاد پرداخته‌اند. از سویی دیگر عده‌ای به دنبال زهد خشک و شبیه به رهبانیت مسیحی یا گرایش‌های فرقه‌ای بودایی بوده‌اند. این نوع عرفان خشک همین امروز در ذهن جامعه ما رسوخ کرده است. مانند برخی عرفان‌های نوظهور که معتقدند باید تنها گوشه خانه نشست و عبادت کرد. طرفداران زیادی هم دارند. چون می‌خواهند از جنجال‌های زندگی رها باشند. این نوع عرفان، ایده‌آل ستمگران تاریخ است. عرفانی که با دستگاه حکومت کاری نداشته باشد.

وی افزود: متأسفانه قرائت نادرستی از حضرت مولانا داریم که بنده ارادت زیادی به ایشان دارم و ده‌ها بار مثنوی ایشان را خوانده‌ام. این قرائت می‌گوید مولانا فقط اهل سماع بود. اهل زهد خشک و عبادت بود. حتی اهل اباحه‌گری هم بود. برخی از نخبگان متأسفانه همچنان به این قرائت توجه دارند. قرائت دیگری از مولانا داریم که مثلاً قرائت علامه جعفری در شرح بر مثنوی است.

زحمتکش در خصوص سیر داستانی کتاب نیستان دی تصریح کرد: شخصیت اصلی داستان این کتاب به نام ماهان قرائت اول را حکایت می‌کند و میانه‌ای با جنگ و جهاد ندارد. طرفداران قرائت دوم را مرتد می‌داند. این شخصیت کم کم می‌خواهد در مسیری قرار بگیرد که شهید سلیمانی را بشناسد. در نیمه دوم کتاب، ماهان کم کم متوجه می‌شود که نمی‌توان جلوی ظلم نایستاد. به قرائت دوم روی می‌آورد و عرفان و ایستادگی در برابر ظلم را با هم می‌آمیزد.

نویسنده کتاب نیستان دی ضمن بیان این که شخصیت سردار سلیمانی محور اصلی این رمان است، ادامه داد: قرائت صحیح در عرفان مولانا دربردارنده شخصیت عرفانی سردار سلیمانی است؛ عرفان پیشرونده که در جایی که لازم باشد، تهاجم دارد و در جای مناسب دیگر تدافع. نسبت به اتفاقات دنیا بی‌تفاوت نیست. جهاد خودش مرتبه‌ای از عرفان است. جهاد کلمه‌ای مقدس و متعالی است.

وی در انتقاد از رسانه‌ها اذعان داشت: متاسفانه رسانه‌های جمعی ما، چهره‌ای نظامی از ایشان نشان می‌دهند. کم پیش آمده که نماز خواندن ایشان نشان داده شود. یا تعامل ایشان با مردم. یا نقل قول‌هایی که می‌شود عمدتا در حوزه نظامی است. ما می‌خواهیم تنها چهر‌ه‌ای خشن از ایشان نشان بدهیم. البته غضب برای خدا اشکالی ندارد. اما باید زیرکانه این را نشان بدهیم و فکر همه مخاطبین را بکنیم. مخاطبان ما همه عارف و متشرع نیستند.

زحمتکش در پاسخ به این سوال که «در خصوص نوع ارتباط ما در حوزه داستان و رمان با نسل جدید که ظرافت‌های خاصی دارد هم لطفاً توضیح دهید. این معارف چگونه منتقل شود که در دل این نسل بنشیند؟» گفت: ادبیات داستانی آن قدر ظرفیت دارد که موضوعی را بپروراند و با جنبه‌های زیبایی‌شناسانه در هم بیامیزد و به مخاطب عرضه کند. جهان ما جهان رمان و ادبیات است. پس یکی از کارها استفاده از همین ادبیات است. البته مشروط به این است که نویسنده به عناصر داستانی مسلط باشد. ما خیلی به فوت و فن نگارش آشنا نیستیم. داستان را نمی‌توانیم در مسیر تعلیق جلو ببریم و تا انتهای قصه مخاطب را تشنه نگه داریم تا در نهایت بفهمد ماجرا از چه قرار است؟

وی ضمن تأکید بر لزوم دوری از تکرار و حرکت به سمت نگاه‌های نو بیان کرد: مشکل اصلی کتاب‌های موجود درباره شهید سلیمانی همین است که متأسفانه همه این کتاب‌ها شبیه به هم است. هر کدام از دیگری کپی کرده است. البته کتاب‌های خوبی هم داریم. دغدغه اصلی رمان این است که معنا را نه در لایه بالا بلکه در لایه پایین‌تر منتقل کند. رمان معاصر مخالف پیام واضح و آشکار است. پیام باید در لایه‌های زیرین باشد. این هنر نویسنده است. دنبال جنبه‌های نو برویم. جنبه‌های نوی شهید سلیمانی و دیگر افراد.

در پایان نویسنده کتاب نیستان دی در پاسخ به این سؤال که »ظرفیت زندگی‌نامه شهید سلیمانی چقدر قابل استفاده است برای خلق داستان و به چه میزان باید از تخیل استفاده کرد؟» گفت: نویسنده‌ای که تخیل نداشته باشد که اصلاً نویسنده نیست. ارسطو می‌گوید که اگر تخیل نباشد اصلاً اثر هنری شکل نمی‌گیرد. ظرفیت در زندگی ایشان الی ماشاءالله زیاد است. اگر تخیل باشد، به مرور ابعاد را کشف می‌کند. شهید سردار سلیمانی بعد نظامی داشت. بعد سیاسی داشت. بعد عرفانی و اخلاقی و شرعی و دینی هم داشت. دست ما از حیث سوژه خالی نیست. در بعد نظامی نرویم سراغ قهرمان‌پروری‌های سنتی کلاسیک. سراغ قهرمان‌پروری‌هایی که اکنون در غرب و شرق شکل می‌گیرد. درباره شخصیت سلیمانی زمینی‌تر صحبت کنیم. وجوه آسمانی ایشان باید جای دیگر بحث شود مانند همین کتاب من. ایشان با همه اسطوره‌های قدیمی ما فرق دارد.