بررسی فرماندهان بسیج در گذر زمان؛ از تأسیس تا تحولات جدید ساختاری

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو ؛ سازمان بسیج مستضعفین، به فرمان امام خمینی (ره) و در پی انقلاب اسلامی در ۵ آذر ۱۳۵۸ تأسیس شد و در طول چهار دهه گذشته، با تحولات و تغییرات ساختاری مهمی روبه‌رو شده است. این سازمان که ابتدا به‌عنوان یک نهاد مردمی و انقلابی آغاز به کار کرد، در دوران جنگ تحمیلی نقش حیاتی ایفا کرد و پس از آن با تلاش‌های مداوم، به یکی از ارکان اساسی و تأثیرگذار در ساختار دفاعی، فرهنگی و اجتماعی کشور تبدیل شد.

در این گزارش، نگاهی به تاریخچه سازمان بسیج مستضعفین و فرماندهان آن در طی سال‌ها، تحولات سازمانی و دستاورد‌های این نهاد را بررسی می‌کنیم.

۱-حجت‌الاسلام امیر مجد (۱۴ تیر ۵۹ تا آذرماه ۶۰)

نخستین فرمانده بسیج حجت الاسلام امیر مجد بود که تنها چند ماه در جایگاه خود باقی ماند. وی به دلیل اختلافات به وجود آمده بین او و بعضی از اعضای شورای انقلاب و همچنین به‌دلیل عملکرد غیر مسئولانه و سوال برانگیزش در مسائل بسیج برکنار شد. همچنین یکی از دلایل برکناری او ارتباط با بنی‌صدر و دولت موقت نیز عنوان می‌شود. حجت‌الاسلام رحمانی یکی از فرماندهان بسیج درباره مجد گفت: «آقای مجد گرایشی به مجاهدین خلق پیدا کرده است و خیلی تأکیدی بر این موضوع نداشت که تنها از نیرو‌های مذهبی استفاده شود.» پس از وی حجت‌الاسلام سالک فرمانده بسیج شد.

۲- حجت‌الاسلام احمد سالک کاشانی (آذر ۶۰ تا بهمن ۶۲)

حجت‌الاسلام احمد سالک به عنوان دومین فرمانده بسیج منصوب شد. علی‌رغم عملکرد قوی و مثبت وی در بسیج و پیشرفت کمی و کیفی که به وجود آمد، اختلافات سلیقه‌ای نیز بین فرمانده وقت سپاه پاسداران یعنی سردار محسن رضایی و حجت‌الاسلام سالک وجود داشت که تاحدودی توسط رهبر انقلاب مدیریت شد.

حجت‌الاسلام سالک در این زمینه گفته: «من و آقای رضایی به عنوان فرمانده کل سپاه با هم درگیری داشتیم. من در مصاحبه راجع به بسیج چیزی می‌گفتم و آقا محسن چیز دیگری می‌گفت و می‌گفت اگر این کار را بکنی، سپاه تحت‌الشعاع این نیروی عظیم قرار می‌گیرد. حرفش هم درست بود ولی یک کسی می‌بایست این مشکل قانونی را حل می‌کرد. من اساسنامه بسیج را در ۴۰ ماده برده بودم به مجلس و سپاه هم برده بود. دو اساسنامه به مجلس فرستاده شد. خدا حفظ کند مقام معظم رهبری را که ایشان یک بار تلفن زدند به من یعنی دفترشان زنگ زدند و گوشی را داده بودند به آقا و ایشان فرمودند: «فلانی این کاری که تو می‌کنی آیا درست است؟ می‌دانی که نباید بسیج را از بدنه سپاه جدا کرد» گفتم: آقا امرتان چیست؟ گفتند: «ما نظرمان این است که بسیج در سپاه ادغام باشد.» از همان وقت فتیله کار ما کشید، نه مصاحبه کردیم و اگر مصاحبه می‌کردیم حتما از سپاه می‌گفتیم تا در اثر اختلاف سوءاستفاده نشود. من باید بگویم بسیج امروز مدیون آقاست به خاطر آن حرکت‌های صحیح و منطقی اولیه مقام معظم رهبری.»

سرانجام ایشان پس از قریب ۲ سال ضمن شرکت در انتخابات میان‌دوره مجلس شورای اسلامی و انتخاب ایشان به عنوان نماینده مردم اصفهان از فرماندهی بسیج استعفا و واحد بسیج نیز با سرپرستی آقای اخوان چند ماهی به فعالیت خود ادامه داد تا اینکه حجت الاسلام رحمانی در تاریخ ۱۳۶۱/۱۲/۲۰ توسط حضرت امام به فرماندهی بسیج منصوب شد.

۳-حجت‌الاسلام محمدعلی رحمانی (۲۰ بهمن ۱۳۶۲ تا دی ۱۳۶۸)

حجت الاسلام رحمانی متولد سال ۱۳۳۵ در قوچان است وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران از اعضای دفتر امام بوده و در دوران ۸ سال  دفاع مقدس فرماندهی بسیج مستضعفین و مسئولیت «ستاد جذب و هدایت کمک‌های مردمی به جبهه‌ها» را به‌عهده داشت. او بعد‌ها مسئول عقیدتی سیاسی نیروی انتظامی شد و از اعضای مؤسس مجمع روحانیون مبارز نیز بود.

دوران وی یکی از با ثبات‌ترین و طولانی‌ترین دوران فرماندهی در بسیج بود که در طول دفاع مقدس تا پایان آن با جدیت پیگیری شد و بسیج نیز به رشد و بالندگی نسبتا مطلوبی رسید. هرچند که در این دوره جنگ بیشترین انرژی مسئولین بسیج را به خود اختصاص می‌داد، اما توسعه بسیج در تمامی استان‌ها، شهر‌ها و روستا‌ها از طرفی و وزارتخانه‌ها و نهاد‌های دولتی و مراکز آموزشی از طرف دیگر، باعث توسعه و تقویت ساختار فرهنگ بسیج در سراسر کشور شد. پس از حجت‌الاسلام رحمانی نیز، سردار علیرضا افشار با حکم مقام معظم رهبری در تاریخ ۶۸/۱۲/۱۰ به فرماندهی نیروی مقاومت بسیج منصوب شد.

۴-علیرضا افشار (۱۰ دی ۱۳۶۸ تا ۲۰ اسفند ۱۳۷۶)

سردار علیرضا افشار یکی از دانشجویان پیرو خط امام در تسخیر لانه جاسوسی آمریکا بود. وی که از فرماندهان هشت سال دفاع مقدس نیز بود، نخستین فرمانده غیرروحانی سازمان بسیج مستضعفین محسوب می‌شد. پس از وقوع انقلاب، با تأسیس جهاد سازندگی در بهار ۱۳۵۸ به عضویت در نخستین شورای مرکزی جهاد سازندگی درآمد و تا سال ۱۳۶۱ در آنجا بود. سردار افشار پس از خروج از جهاد سازندگی، به سپاه رفته و سخنگوی رسمی سپاه شد. معاون سیاسی وزیر کشور، معاون وزیر کشور در امور اجتماعی، فرهنگی و شوراها، قائم‌مقام وزیر کشور در امور اجتماعی و فرهنگی و رئیس مرکز امور اجتماعی وزارت کشور دیگر مسئولیت‌های افشار در دولت نهم و دهم بود.

وی نیز ضمن تداوم توسعه و ایجاد معاونت‌ها، سازمان‌ها و مراکز جدید در بسیج، به توسعه بیشتر بسیج به تناسب نیاز‌های جدید انقلاب در سراسر کشور همت گماشت که مجموعه این فعالیت‌ها در بخش‌های نظامی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی منشأ اثر و تحولات بسیاری در ساختار و سازمان بسیج شد. سردار افشار نیز به عنوان اولین فرمانده غیر روحانی بسیج پس از ۸ سال، فرماندهی نیروی مقاومت را به سردار سید محمد حجازی واگذار کرد.

۵-شهید سید محمد حجازی (۲۰ اسفند ۱۳۷۶ تا ۲۹ شهریور ۱۳۸۶)

سردار حجازی از فرماندهان سپاه اصفهان در هشت سال دفاع مقدس بود. وی دانش‌آموخته دوره دکتری دانشگاه عالی دفاع ملی در رشته مدیریت استراتژیک و عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین بوده و طی حکمی در سال ۱۳۸۶ از جانب فرماندهی کل قوا به سمت رئیس ستاد مشترک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی منصوب شد.

سردار حجازی به حکم مقام معظم رهبری در اواخر سال نیز ۱۳۷۶ به فرماندهی بسیج منصوب شد و ضمن تداوم فعالیت‌های بسیج در ابعاد مختلف، با رویکرد و توجه خاص به بخش‌های فرهنگی، آموزشی، ورزشی و اقتصادی به جذب، سازماندهی، آموزش و بکارگیری بسیجیان پرداخت و از جمله فرماندهان موفق در عرصه فرهنگی شناخته شد.

فعالیت‌ها و خدمات پنجمین فرمانده بسیج تا اوایل سال ۱۳۸۷ یعنی مقارن با انتصاب فرمانده جدید سپاه پاسداران، سردار محمد علی جعفری به طول انجامید تا اینکه با اجرای طرح تحول در سپاه و راه‌اندازی سپاه‌های استانی، وی به عنوان معاون هماهنگ کننده فرماندهی کل سپاه و سپس جانشین فرمانده کل سپاه منصوب شد. در این مرحله فرماندهی بسیج را سردار جعفری به عهده خود قرار دادند.

۶-سردار محمد علی جعفری (۲۹ شهریور ۱۳۸۶ تا ۲۲ تیر ۱۳۸۷)

سردار محمد علی جعفری ملقب به عزیز نیز از دانشجویان پیرو خط امام در تسخیر لانه جاسوسی بود. او بعد‌ها فرمانده قرارگاه نصر در جنگ شد و بعد‌ها فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران و به مدت ۱۲ سال فرمانده سپاه بود. او در فاصله بیش از یک سال با حفظ سمت فرماندهی سپاه، فرماندهی بسیج را هم برعهده داشت.

مناطق و نواحی بسیج در این طرح تحول به سپاه‌های استانی ملحق و تحت فرماندهی واحد، مستقیما به فرماندهی کل سپاه متصل و ادامه ماموریت یافتند. در ستاد نیروی مقاومت بسیج نیز، معاونت‌ها در قالب نیرو‌های ستاد تخصصی «نمسا» به فعالیت خویش ادامه دادند. این تحول در بسیج و نیروی زمینی سپاه منشأ اثر جدیدی بود که دست فرماندهان استانی را در جهت پیشبرد اهداف سپاه، بازگذاشت و آنان را مستقیم به فرماندهی کل سپاه مرتبط ساخت.

۷-حجت‌الاسلام حسین طائب (۲۲ تیر ۱۳۸۷ تا ۱۲ مهر ۱۳۸۸)

حجت االاسلام طائب رئیس سابق سازمان اطلاعات سپاه است که تا مهرماه سال ۱۳۸۸ فرمانده بسیج بود و بعد از آن نیز در اطلاعات سپاه حضور پیدا کرد. وی در سال ۱۳۶۱ به عضویت سپاه پاسداران درآمد و در سپاه منطقه ۱۰ تهران و سپاه استان‌های قم و خراسان رضوی فعالیت کرد. حجت‌الاسلام طائب همچنین سابقه فرماندهی حفاظت اطلاعات سپاه و معاونت ضدجاسوسی وزارت اطلاعات در دوران علی فلاحیان را نیز در کارنامه خود دارد.

وی در فتنه سال ۸۸ در برخورد با جریان فتنه و برانداز ضد انقلاب نقشی اساسی داشت او در دوره خود برای توانمندسازی نیرو‌های بسیجی تلاش کرد. به عنوان نمونه وی در سال ۱۳۸۷ از برگزاری رزمایش در تهران خبر داد. نوع تمرینات در رزمایش‌ها را هم «کمین و ضدکمین روزانه و شبانه، امداد و نجات، مقابله با ناآرامی‌های داخلی و پدافند دورادور» اعلام کرده بود. با این تلاش‌ها همچنان که خود تاکید کرده بود آمادگی نیرو‌های بسیج افزایش پیدا کرد.

در مهر ۱۳۸۷ نیز طائب در اظهاراتی از «تهدیدات نرم» سخن گفت و ماموریت نیروی مقاومت بسیج را مقابله با اینگونه تهدیدات برشمرد و تاکید کرد که «باید آمادگی این را داشته باشیم.»

۸-سردار محمدرضا نقدی (۱۲ مهر ۱۳۸۸ تا ۱۷ آذر ۱۳۹۵)

سردار نقدی در اوایل انقلاب اسلامی وارد سپاه پاسداران شد. او مدتی فرماندهی قرارگاه اطلاعاتی رمضان سپاه را برعهده داشت و بعد از آن وارد عرصه دفاع از مردم مظلوم منطقه و بوسنی شد. وی بعد از جنگ فرمانده حفاظت اطلاعات نیروی انتظامی شد و در پیگیری پرونده‌های فساد نقش ویژه داشت. از ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۸ معاون آماد، پشتیبانی و تحقیقات صنعتی ستاد کل نیرو‌های مسلح و از ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸ نیز معاون فرهنگی و اجتماعی فرمانده کل سپاه بوده است.

وی درباره فعالیت‌های خود در سمت فرماندهی بسیج گفته بود: «ما وارد کار‌های فرهنگی شده‌ایم و حلقه‌های معرفتی بسیج تشکیل شده و مطالعه کتاب دسته‌جمعی و کتابخانه‌های دسته‌جمعی در دستور کار بسیج قرار گرفته، اما وارد عرصه‌ها و فعالیت‌های اجتماعی نیز خواهیم شد و کمک به حل معضلات محله‌ها از کارکرد‌های بسیج محلات خواهد بود.» 

وی در خصوص معضلات اجتماعی جامعه و برنامه بسیج برای مقابله با این معضلات نیز اظهاراتی داشت که بحث‌برانگیز بود. وی بیان کرده بود: «کارکرد اصلی ما پیشگیرانه و روشنگرانه و مبتنی بر ارتقای بصیرت است تا صحنه‌های غیرقابل قبول در عرصه‌ها و حرکت‌های سیاسی و اجتماعی مردم را شاهد نباشیم، اما اگر عده‌ای نخواستند آگاه شوند و یا تحت تاثیر قرار گرفتند و خارج از عرف و قانون دست به اقدامات غیرقابل قبول زدند، در صورت درخواست ناجا، ورود بسیج طبیعی است.»

۹-غلام‌حسین غیب‌پرور (۱۷ آذر ۱۳۹۵ تا ۱۱ تیر ۱۳۹۸)

سردارغیب‌پرور از سال‌های ابتدای دفاع مقدس وارد سپاه شده و فرماندهی سپاه فجر استان فارس و فرمانده لشکر ۲۵ کربلای مازندران را برعهده داشت. او مدتی فرمانده قرارگاه امام حسین (ع) بود و بعد از آن وارد سازمان بسیج شد. در آذر ماه ۱۳۹۵ با حکم رهبر معظم انقلاب، رئیس سازمان بسیج و جانشین فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در امور بسیج شد و تا ۱۱ تیر ۱۳۹۸ این سمت را برعهده داشت.

وی در مراسم معارفه خود گفته بود: «بسیج اهل تعامل با همه دستگاه‌هایی است که در راستای اهداف انقلاب و رهبری حرکت کنند.» سردار غیب‌پرور همچنین تحقق تمدن نوین اسلامی را امری ممکن دانسته و گفت: «اقدامات ما باید اثر راهبردی داشته باشد تا کار‌ها مثمر ثمر شود. با پشتوانه بسیج است که ما توانستیم در چند میدان بایستیم و اگر امروز در مقابل جریانات ضدانقلاب و معاند، ایستادیم و حرف می‌زنیم به پشتوانه انقلاب و بسیجیان است.» بعد از ایشان نیز سردار غلامرضا سلیمانی به فرماندهی بسیج منصوب شد.

۱۰-سردارغلامرضا سلیمانی از تیر ۹۸ تا کنون 

سردار سلیمانی متولد سال ۱۳۴۳ در شهرستان فارسان استان چهارمحال بختیاری، دانش‌آموخته مقطع کارشناسی رشته تاریخ از دانشگاه اصفهان، فارغ‌التحصیل دوره فرماندهی و ستاد سپاه و دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلام و همچنین از رزمندگان بسیجی و فرماندهان دوران پرافتخار دفاع مقدس می‌باشد. او فعالیت خود را با حضور داوطلبانه از بهار سال ۱۳۶۰ در صحنه‌های نبرد حق علیه باطل از خطوط مقدم دفاعی جبهه شوش با عضویت بسیجی آغاز و در عملیات‌های پیروزمندانه و غرورآفرین طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس، رمضان، محرم، والفجر مقدماتی، والفجر ۲ و ۴، خیبر، بدر، والفجر ۸، کربلای ۴ و ۵، والفجر ۱۰، به عنوان رزمنده و فرمانده گروهان و گردان شرکت و سپس در مسئولیت‌های فرماندهی تیپ ۴۴ قمر بنی‌هاشم (ع)، تیپ مستقل ۵۷ حضرت ابوالفضل (ع) و همزمان فرمانده منطقه مقاومت لرستان، فرمانده لشکر ۱۹ فجر، فرمانده قرارگاه قدس و لشکر ۴۱ ثارالله (ع)، فرمانده لشکر ۱۴ امام حسین (ع) و ارشد سپاه در استان‌های یاد شده خدمت کرده است.

وی از اولین فرماندهان سپاه بوده که همزمان مسئولیت منطقه مقاومت و یگان رزم را عهده‌دار و از سال ۱۳۸۷ نیز فرمانده سپاه صاحب الزمان (عج) استان اصفهان بوده است.

توجه ویژه به تقویت پایگاه‌های مقاومت و کانون‌های اقشاری بسیج به عنوان سرپنجه‌های تحقق رسالت بسیج و تلاش برای اعتلای نقش اقشار دانش‌آموزی، دانشجویی، کارگری، اصناف، مهندسین، هنرمندان و خواهران از جهت‌گیری و رویکرد‌های اصلی وی بوده است.

تقویت بعد فرهنگی، تبیین مسائل فرهنگی، اجتماعی و توسعه اقدامات بصیرتی و استفاده از فرصت‌های فضای مجازی نیز همواره مورد توجه وی بوده است.

همچنین ایشان به جوانان به عنوان آینده‌سازان ایران اسلامی توجهی خاص نشان داده و فرصت‌های مناسبی برای خدمت اثربخش در راستای اهداف سازمان بسیج مستضعفین فراهم ساخته تا بسیجیان بتوانند با امکانات خود منویات فرمانده معظم کل قوا را تحقق ببخشند.