«تو به کوچ عادت داشتی»؛ داستان زندگی پر هجرت و بدون هراس شهید قاسم سلیمانی

به گزارش گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو،  مستند «تو به کوچ عادت داشتی» به کارگردانی امیر عسکری، از جمله فیلمهای حاضر در هجدهمین جشنواره «سینماحقیقت» است.

روایت پاره‌ای از قصه زندگی شهید سلیمانی

امیر عسکری در گفت‌وگو با دانشجو در توضیح سوژه این اثر اظهار داشت: موضوع این مستند، زندگی شهید حاج قاسم سلیمانی است. «تو به کوچ عادت داشتی» یک پرتره از زندگی ایشان در بازه زمانی ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۷ است. اما اینکه ما دقیقاً چه بخش‌هایی از زندگی ایشان را روایت کرده‌ایم، باید بگویم که مستند از دوران کودکی ایشان آغاز می‌شود. روایت ما بر پایه خاطرات و سخنان خود شهید پیش می‌رود.

وی افزود: در ابتدا، به کودکی ایشان می‌پردازیم و سپس به مهاجرت ایشان در سن ۱۳ سالگی به کرمان، که برای ادای قرض پدر انجام شد، می‌رسیم. در این بخش نیز روایت شهید را همراه با دیدگاه‌های سایر افراد مرتبط بررسی کرده‌ایم. پس از آن، به آشنایی ایشان با امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی، رد صلاحیت و ورود به سپاه پاسداران، آموزش‌های نظامی، تشکیل لشکر ثارالله، و نهایتاً نقش ایشان در جنگ تحمیلی می‌پردازیم. در واقع، این مستند بازه‌ای از زندگی شهید را از کودکی تا پایان جنگ به تصویر می‌کشد.

این مستندساز با اشاره به اینکه دختر شهید سلیمانی برای روایت اثر انتخاب شد، بیان داشت: این انتخاب کاملاً به ابتکار ما صورت گرفت و هیچ‌گونه دخالتی از سوی دیگران در آن وجود نداشت. این تصمیم، انتخابی جسورانه و البته چالش‌برانگیز بود. از همان ابتدا، به من گفته شد که این ایده ریسک بالایی دارد، اما من تصمیم گرفتم که این ریسک را بپذیرم و به نویسنده اثر اعتماد کردم. نویسنده ما، آقای امیرحسین اوکاتی، توانست این روایت را به زیبایی خلق کند و به بهترین شکل به تصویر بکشد. علاوه بر این، همکاری با یک تدوین‌گر حرفه‌ای مانند آقای مهدی انصاری نیز نقش کلیدی در موفقیت این اثر داشت. او توانست تمام ایده‌ها و تصورات من را به‌خوبی به تصویر بکشد. البته یکی از چالش‌های من این بود که خودم در کرمان مستقر بودم، در حالی که تدوین‌گر در تهران فعالیت می‌کرد. این مسئله، روند هماهنگی را دشوار می‌کرد، اما با تلاش و ارتباط مداوم، توانستیم این مشکل را مدیریت کنیم.

دختر حاج قاسم به عنوان راوی

عسکری در ادامه، انتخاب دختر شهید قاسم سلیمانی به عنوان راوی قصه را، تصمیمی ویژه دانسته و بیان داشت:  این کار در عین حال که ایده‌ای بسیار نو و خلاقانه بود، اما واقعاً چالش‌برانگیز و حتی ترسناک به نظر می‌رسید. وقتی می‌گویید روایت از زبان دختر شهید باشد، ممکن است در نگاه اول ساده به نظر برسد، اما در واقع چنین نیست. این دختر، یک شخصیت معمولی یا کسی با حرفه‌ای روزمره مانند یک پزشک، کارمند فرودگاه، یا حتی خلبان نیست که بتواند راحت روایت کند. او دختر شخصیتی است که در سطح جهان به عنوان یک ژنرال شناخته می‌شود؛ کسی که نگاه همه دنیا به اوست. این دختر قرار است عملیات مهمی مثل کربلای ۵ را روایت کند. حال تصور کنید که اگر ما این روایت را از زبان سوم شخص یا به شیوه دانای کل انجام می‌دادیم، قطعاً نتیجه‌ای کاملاً متفاوت حاصل می‌شد. حتی انتخاب راوی زن یا مرد نیز می‌تواند تفاوت زیادی در تأثیرگذاری اثر داشته باشد. 

وی تصریح کرد: موضوع دشواری دیگر این بود که سوژه ما، شخصیتی پیچیده و چندلایه است. او در طول زندگی‌اش بارها در شرایط سخت و چالش‌برانگیز قرار گرفته است. برای مثال، در سن ۱۳ سالگی برای کمک به پدر و مادر، مجبور شد از خانواده جدا شود و به کرمان برود. این در حالی است که حتی امروز جدا کردن یک جوان ۲۰ ساله از مادرش دشوار است. با این حال، شهید سلیمانی در آن سن، برای شش یا هفت ماه کار کرد، هر شب پول‌هایش را می‌شمرد تا ببیند توانسته قرض پدرش را ادا کند یا نه.

کارگردان «تو به کوچ عادت داشتی» ادامه داد: این تجربه‌های سخت در ادامه با ورود به انقلاب و سپس حضور در جنگ تحمیلی ادامه یافت. او مدام در حال رشد بود و با هر مرحله از زندگی‌اش به شخصیتی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر تبدیل می‌شد. حال تصور کنید بخواهید چنین ژنرالی را از نگاه یک دختر روایت کنید. این کار به خودی خود ترسناک است، زیرا به یک قلم و روایت کاملاً متفاوت نیاز دارد. خوشبختانه این اتفاق در مستند ما رخ داد و توانستیم با نوشتن از این زاویه، اثری متفاوت و منحصر به فرد خلق کنیم.

تمرکز بیشتر بر دفاع مقدس

عسکری خاطرنشان کرد: اگر بخواهم اولویت‌بندی کنم، ابتدا باید بگویم که در این مستند، بخش مربوط به جنگ تحمیلی پررنگ‌تر از سایر دوره‌ها مورد توجه قرار گرفته است. پس از آن، دوران کودکی شهید و سپس دوران انقلاب ایشان به ترتیب اهمیت و توجه در مستند قرار دارند. این سه بخش به این ترتیب اولویت‌بندی شده‌اند: ابتدا جنگ، سپس دوران پس از جنگ و کودکی، و در نهایت دوران انقلاب.

زندگی‌ پر از کوچ و خالی از هراس

این مستندساز با بیان اینکه انتخاب نام اثر با دقت و بررسی‌های فراوان انجام شده است، توضیح داد: من پنج مرتبه متن و عنوان مستند را تغییر دادم و در چند موقعیت مختلف این موضوع را مطرح کردم. در یکی از این موارد، نویسنده‌ای که نام او را ذکر نمی‌کنم و از عزیزان بسیار محترم است، پیشنهادی برای نام اثر به من ارائه داد. پیشنهاد اولیه من این بود که نام مستند را «عادت به کوچ» بگذاریم، اما ایشان پیشنهاد داد که عنوان مستند به صورت «تو به کوچ عادت داشتی» انتخاب شود.

وی اظهار داشت: علت انتخاب این نام در روایت مستند نهفته است. مستند قرار است داستان فردی را به تصویر بکشد که تمام زندگی‌اش در حرکت و کوچ بوده است. این حرکت‌ها از دوران کودکی ایشان آغاز می‌شود. خانواده ایشان از عشایر بودند. شهید سلیمانی در سن ۱۳ سالگی، برای کمک به خانواده‌اش، به‌تنهایی از رابر قنات‌ملک به کرمان کوچ می‌کند تا قرض پدرش را ادا کند. این روند ادامه پیدا می‌کند؛ از کرمان به مشهد می‌رود و در آنجا با امام خمینی (ره) آشنا می‌شود. پس از آن، دوباره به کرمان بازمی‌گردد.

عسکری ادامه داد: کوچ‌های او در دوران جوانی نیز ادامه دارد؛ از کرمان به خوزستان برای حضور در جنگ، از خوزستان به جنوب شرقی کشور برای ایجاد امنیت، و سپس از جنوب شرق به تهران برای فرماندهی نیروهای نظامی. بعد از آن، او به کشورهای مختلفی از جمله لبنان، یمن، سوریه و عراق سفر می‌کند. این حرکت‌های پیوسته، بخشی از شخصیت و زندگی او بوده است، همان‌طور که گویی به اصل زندگی عشایری خود پایبند مانده است.
این مستندساز بیان داشت:  این نام، یعنی «تو به کوچ عادت داشتی»، به‌خوبی بیان‌گر هویت و سبک زندگی شهید سلیمانی است؛ فردی که همواره در حال حرکت و پیشروی بوده است، بدون آنکه از چالش‌های این مسیر هراس داشته باشد. به همین دلیل، این عنوان بهترین گزینه برای مستند به نظر می‌رسید و در نهایت به‌عنوان نام اثر انتخاب شد.

پراکندگی جغرافیایی تیم به عنوان یک چالش

عسکری در این گفت‌وگو با چالش‌هایی که در مسیر پروژه با آن‌ها مواجه بود نیز اشاره کرد: دو چالش بزرگ برای من وجود داشت و یکی از آن‌ها برای من واقعاً دشوار بود. اولین چالش این بود که بسیاری از افرادی که می‌توانستند در روایت این مستند مشارکت کنند، دیگر تمایلی به حضور مقابل دوربین نداشتند. دلیل این موضوع، تکرار بیش از حد مصاحبه‌ها و عدم نمایش نتیجه در رسانه‌ها بود. بسیاری از این افراد، با مصیبت و سختی فراوان و با همکاری مکتب شهید سلیمانی حاضر می‌شدند مقابل دوربین صحبت کنند، اما متأسفانه تعداد زیادی از آن‌ها به دلایل مختلف از این همکاری خودداری کردند. جای خالی این افراد در مستند واقعاً حس می‌شود و این موضوع برای من بسیار آزاردهنده بود.

وی افزود: در ابتدای کار، چون زمان زیادی از شهادت حاج قاسم سلیمانی نگذشته بود، تصمیم گرفتم که کمی صبر کنم و با افراد در زمان مناسب‌تری صحبت کنم. متأسفانه، این تأخیر هم مشکلاتی ایجاد کرد. بسیاری از مصاحبه‌هایی که قبلاً انجام شده بود، در قالب تاریخ شفاهی تهیه شده بود و هدفشان فقط جمع‌آوری اطلاعات بود. این مصاحبه‌ها گاهی تا ۴، ۵ یا ۶ ساعت طول می‌کشید و باعث خستگی افراد می‌شد. این افراد که غالباً از مناطق روستایی بودند، دیگر رغبتی برای صحبت مجدد نداشتند و می‌گفتند: «من با آقای فلانی مصاحبه کرده‌ام؛ از همان‌ها استفاده کنید». این مسئله باعث شد که با مشکل دیگری مواجه شوم. مصاحبه‌هایی که موجود بود، برای مستند من قابل استفاده نبودند، زیرا یا اجازه استفاده از صدای این مصاحبه‌ها را به من نمی‌دادند یا محتوای آن‌ها با ساختار مستند سازگاری نداشت. بنابراین، این موضوع به یکی از چالش‌های اصلی من تبدیل شد.

کارگردان مستند «تو به کوچ عادت داشتی» در مورد دومین چالش توضیح داد: چالش دیگر مربوط به پراکندگی جغرافیایی تیم تولید بود. تدوین‌گر، نویسنده، اصلاح رنگ و موزیسین، همه در تهران مستقر بودند، در حالی که من در کرمان بودم. این فاصله جغرافیایی باعث می‌شد که هماهنگی بسیار دشوار باشد. به خودم می‌گفتم: «خدایا چطور می‌توانم این کار را به نتیجه برسانم؟» با این حال، با تلاش فراوان، تماس‌های تصویری، و ارتباطات مداوم توانستیم این مشکل را تا حد زیادی برطرف کنیم. با وجود این چالش‌ها، خدا را شکر می‌کنم که بخشی از مشکلات با برنامه‌ریزی و تلاش حل شد. به عنوان مثال، چون راف‌کات مستند را از قبل آماده کرده بودم، توانستم بخش مهمی از مسائل را مدیریت کنم. با این حال، اگر می‌توانستم به صورت حضوری کنار تدوین‌گر باشم، شاید نتیجه بهتری می‌گرفتم. البته تدوین‌گر ما، آقای مهدی انصاری، واقعاً حرفه‌ای و بی‌نظیر است. 

وی خاطرنشان کرد: در کنار تدوین‌گر، نقش نویسنده و موزیسین نیز بسیار برجسته بود. نویسنده اثر، آقای امیرحسین اکاتی، با قلم توانمند خود توانست ریسکی بزرگ را بپذیرد و روایت مستند را از زبان دختر شهید بنویسد. این انتخاب جسورانه، به شدت به متمایز شدن مستند کمک کرد. از سوی دیگر، موسیقی این مستند که توسط استاد دانیال عبدالحمید ساخته شد، به اثر هویت ویژه‌ای بخشید. استاد عبدالحمید توانست مرا متقاعد کند که از موسیقی زنده در مستند استفاده کنم، و این تصمیم، با وجود دشواری‌های فراوان، ارزشش را داشت. 

عسکری در پایان ضمن اظهار رضایت از ماحصل پروژه گفت: امروز که به نتیجه کار نگاه می‌کنم، می‌بینم که این موسیقی زنده، مستند را ماندگار کرده است. این همکاری‌های ارزشمند میان تدوین‌گر، نویسنده، و موزیسین، باعث شد که علی‌رغم همه مشکلات، اثری خلق شود که به نظر من هویت و عمق خاصی دارد. امیدوارم این تلاش‌ها مورد توجه و استقبال مخاطبان قرار بگیرد.

خبرنگار: علی حامدین