کریدور زنگزور کجاست؟ از عهدنامه گلستان تا استان سیونیک

به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری دانشجو، کریدور زنگزور چیست؟ این پرسشی است که این روزها در مرکز بحث‌های ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی قرار گرفته است. گذرگاهی کوچک در جنوب ارمنستان که به دلیل موقعیت خاصش، به نقطه اتصال یا تنش میان باکو، ایروان، تهران و حتی قدرت‌های جهانی تبدیل شده است. برای فهمیدن اهمیت این مسیر، باید هم به تاریخ زنگزور نگاه کنیم و هم به معادلات پیچیده امروز.

زنگزور؛ از عهدنامه گلستان تا استان سیونیک

زنگزور یک منطقه تاریخی و کوهستانی در ارمنستان شرقی است. این منطقه در دامنه‌های کوه‌های زنگزور قرار دارد و امروزه بخش عمده آن در استان سیونیک واقع شده است.
در سال ۱۸۱۳ و پس از عهدنامه گلستان، ایران قاجار بخش‌هایی از قفقاز از جمله زنگزور را به امپراتوری روسیه واگذار کرد. در دوره اتحاد جماهیر شوروی، شهرها و روستاهای گوریس، کاپان، مغری و سیسیان در قلمرو زنگزور تحت اداره ارمنستان شوروی قرار گرفتند و از سال ۱۹۹۵ رسماً جزو استان سیونیک شدند.

این منطقه در اواخر دهه ۱۹۸۰ و با شدت گرفتن مناقشه قره‌باغ، دوباره شاهد جابه‌جایی‌های گسترده جمعیتی شد؛ ارامنه از جمهوری آذربایجان به ارمنستان آمدند و آذربایجانی‌های ساکن زنگزور و سایر مناطق ارمنستان به آذربایجان بازگشتند.

گذرگاه زنگزور مسیر حیاتی میان باکو و نخجوان

برای درک اهمیت امروز گذرگاه زنگزور، باید به نقشه نگاه کنیم. نخجوان، منطقه خودمختار جمهوری آذربایجان، از نظر زمینی از خاک اصلی این کشور جداست و بین ارمنستان، ایران و ترکیه محصور شده است.

پیش‌تر، آذربایجان برای ارتباط با نخجوان از جاده‌های ایران استفاده می‌کرد و بابت ترانزیت به ایران حق عبور می‌پرداخت. اما بعد از جنگ دوم قره‌باغ و توافق آتش‌بس، بند ۹ این توافق ایجاد مسیر ارتباطی میان نخجوان و خاک اصلی آذربایجان از طریق جنوب ارمنستان را مطرح کرد. این مسیر همان چیزی است که امروز به نام کریدور زنگزور شناخته می‌شود. 

اختلاف اصلی؛ مسیر یا حاکمیت؟

ارمنستان می‌گوید با عبور آذربایجان از جاده‌هایش مشکلی ندارد، اما مخالف ایجاد یک «کریدور مستقل» است که حاکمیتش در دست باکو باشد. این منطقه پیشنهادی، حدود ۵ کیلومتر عرض و ۴۰ کیلومتر طول دارد و اگر به آذربایجان واگذار شود، مرز ایران و ارمنستان از بین می‌رود.

برای ایران، این مرز کوتاه اما استراتژیک، تنها گذرگاه زمینی به ارمنستان و از آنجا به گرجستان، روسیه و اروپا است. به همین دلیل تهران بارها تأکید کرده که هیچ تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه را نمی‌پذیرد.

مواضع بازیگران اصلی

• جمهوری آذربایجان: دستیابی به مسیر مستقیم و بدون وابستگی به ایران برای اتصال با نخجوان و ترکیه.

• ارمنستان: حفظ حاکمیت کامل بر استان سیونیک و جلوگیری از کاهش موقعیت استراتژیک خود البته تا قبل از توافق صلح با حضور ترامپ.

• ایران: جلوگیری از حذف مرز با ارمنستان، حفظ نقش ترانزیتی و مقابله با نفوذ ترکیه و ناتو در نزدیکی مرزها.

• روسیه: حمایت ظاهری از ایجاد مسیر ارتباطی برای تثبیت حضور خود در قفقاز، ولی مخالف نفوذ بیش از حد ترکیه.

• آمریکا و فرانسه: استفاده از اختلافات برای گسترش روابط با ارمنستان؛ آمریکا حتی پیشنهاد اجاره ۱۰۰ ساله کریدور را مطرح کرد که پذیرفته شد.

کریدور زنگزور فقط یک راه ارتباطی نیست

از نگاه تهران، کریدور زنگزور فقط یک راه ارتباطی نیست. این گذرگاه می‌تواند توازن ژئوپلیتیکی منطقه را تغییر دهد. پس از جنگ ۱۲ روزه ایران و رژیم اسرائیل، نگرانی‌ها نسبت به حضور بازیگران غیردوست در مرزهای شمالی افزایش یافته است. مقامات ایرانی هشدار داده‌اند که برخی عملیات‌های پهپادی علیه ایران از خاک یا آسمان آذربایجان انجام شده و ایجاد این کریدور می‌تواند چنین تهدیدهایی را تسهیل کند.

در استان سیونیک، بحث کریدور به معنای واقعی کلمه به خانه و مزرعه مردم رسیده است. کشاورزان نگران از دست دادن زمین‌هایشان در مسیر احتمالی هستند. رانندگان محلی بیم دارند که جاده‌هایشان تحت کنترل نیروهای خارجی برود.

در روستاهای مرزی ایران، مردم هم نگرانند که در صورت تغییر مرز، تجارت و دادوستد با ارمنستان محدود شود. برای بسیاری از این خانواده‌ها، بازارچه‌های مرزی منبع مهم درآمد است.

آینده گذرگاه زنگزور؛ صلح یا تشدید تنش؟

با ایستادگی ارمنستان بر سر حاکمیت سیونیک، پافشاری آذربایجان بر ایجاد کریدور، و مخالفت قاطع ایران با هرگونه تغییر مرزی، حل این مناقشه کار ساده‌ای نیست. روسیه و آمریکا نیز هر کدام با اهداف خاص خود در این بازی حضور دارند.

اینکه آیا گذرگاه زنگزور به «چهارراه صلح» تبدیل می‌شود یا به نقطه‌ای برای تشدید رقابت‌ها، به تصمیمات آینده این بازیگران بستگی دارد.

برای پاسخ به این پرسش که کریدور زنگزور چیست، باید گفت این گذرگاه کوچک در جنوب ارمنستان، گره‌ای است که تاریخ، جغرافیا، امنیت، و رقابت قدرت‌ها را به هم پیوند می‌زند. زنگزور امروز فقط یک نام روی نقشه نیست؛ بلکه نمادی از رقابت‌های بزرگ است که از کوه‌های قفقاز تا پایتخت‌های جهان امتداد دارد.