شرایط نامناسب خاویار، پسته و زعفران ایران

گروه اقتصادی «خبرگزاری دانشجو»؛ اساس تجارت چه در عرصه بین المللی و چه در عرصه داخلی را مزیت های نسبی تشکیل می دهند، مزیت نسبی به این معناست که یک تولیدکننده نسبت به تولیدکننده دیگر کالا یا خدمتی را ارزان تر تولید کند این موضوع باعث می شود تولیدکننده دوم به جای تولید این کالا یا خدمت، کالا یا خدمتی دیگر را که در آن مزیت نسبی دارد تولید کند و سپس با مبادله تولیدات خود هر دو از نفع بیش تر و مطلوبیت بالا تری سودمند شوند.

در صورتی که تجارت بین الملل را آزاد و خارج از تاثیرات سیاسی و تعاملات حاکمیتی در نظر بگیریم، مزیت های نسبی می تواند موجب افزایش رفاه اقتصادی شود و لذا کشورها با تخصیص منابع خود در عرصه هایی که دارای مزیت هستند به بالاترین سطح مطلوبیت می رسند.

اما در حال حاضر روابط غیر اقتصادی بین کشورها باعث شده است دولت ها به دلایل امنیتی و حفظ منافع ملی در بسیاری از بخش های اقتصادی که مزیت نسبی ندارند نیز سرمایه گذاری کنند و یا از بسیاری از مزیت های نسبی خود غافل شوند.

کشور ایران مزیت های طبیعی بسیاری را در مناطق مختلف جغرافیایی خود دارا می باشد که مهمترین این مزیت ها در حوزه انرژی و دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز است. اما ایران در عرصه کشاورزی نیز به دلیل وسعت و برخورداری از اغلب اقلیم های آب و هوایی دارای مزیت نسبی در تولید بسیاری از محصولات کشاورزی در سطح جهان است. از جمله این مزیت های نسبی می توان به خاویار، زعفران، پسته، خرما، زرشک، گیاهان دارویی و ... اشاره کرد.

اما بی توجهی در رابطه با بسیاری از این مزیت ها باعث شده است ایران نه تنها مزیت خود را از دست بدهد بلکه در برخی موارد تولید با کاهش فراوانی رو برو بوده و به مرز تعطیلی رسیده است از جمله این مزیت ها که با بی توجهی مواجه شده اند می توان به مزیت در تولید خاویار، پسته و زعفران اشاره کرد.

 

حدود 90 درصد از ماهی های خاویاری جهان در دریای خزر زندگی می کنند و ایران یکی از 5 کشور حاشیه ای این دریاست که حق صید و صادرات خاویار را دارد. تقاضای جهانی برای خاویار 400 تن است اما به دلیل تغییرات اکوسیستم ماهیان خاویاری تولید بسیار کمتر از 400 تن است.

از این رو بسیاری از کشورهای جهان که حتی از مزیت طبیعی تولید خاویار برخوردار نیستند برای جبران کمبود عرضه و بدست آوردن بازار کشورهایی مثل ایران، روسیه و دیگر کشورهای حاشیه دریای خزر تصمیم به تولید ماهیان خاویاری پرورشی کرده اند.

کشورهایی مانند چین، روسیه، بلغارستان، ایتالیا، آلمان و فرانسه خیز بلندی برای تولید ماهیان خاویاری پرورشی برداشته اند و تنها فرانسه سالانه 10 تا 15 تن خاویار به بازار عرضه می کند. از سوی دیگر کشور امارات که مزیتی در تولید خاویار ندارد با سرمایه گذاری 115 میلیون دلاری پیشرفته ترین تجهیزات تولید خاویار را تهیه کرده است و امید دارد با احداث این مرکز پیشرفته تولید خاویار در صحرای ابوذبی، 10 درصد از تقاضای جهانی را پوشش دهد.

ایران یکی از معدود کشورهای جهان است که در تولید خاویار مزیت طبیعی دارد و از سال های دور خاویار ایران یک برند شناخته شده در بازار های جهان بوده است اما طی 20 سال گذشته تولید خاویار ایران روند کاهنده بسیار پر شتابی را داشته است. به گونه ای که تولید خاویار ایران از 283 تن در سال 1370 به تنها 14.7 تن در سال 1385 رسیده است که نشان دهنده کاهش چند صد درصدی تولید است.

بر هم خوردن اکوسیستم منطقه به دلیل اکتشافات نفتی و دیگر دخالت های انسانی و رشد بی رویه صید پس از فروپاشی شوروی و عدم کنترل صید های غیر مجاز باعث شده است تلاش های بسیار ایران برای حفاظت از این گونه منحصر به فرد بی تاثیر باشد.

اما نباید از این موضع غافل شد که با وجود تمامی این مشکلات همچنان ایران نسبت به بسیاری از کشورهای جهان که اقدام به تولید خاویار پرورشی کرده اند از مزیت بیشتری برخوردار است لذا نباید ایران با وجود سهم 44 تنی از سهمیه سایتس تنها 9.8 تن صادرات داشته باشد.

ایران با وجود تجربه 40 ساله در تولید خاویار می تواند با سرمایه گذاری مناسب در تولید و پرورش مصنوعی ماهیان خاویاری درآمد قابل توجهی را نصیب کشور کند. هر کیلو خاویار در بازارهای جهانی بیش از 5 هزار دلار ارزش دارد.

البته نقطه ضعف بسیار بزرگ دیگری در حوزه خاویار ایران وجود دارد و آن موضوع فرآوری و صنایع تبدیلی خاویار در ایران است. کشورهایی چون سوئیس، تایلند، آمریکا، روسیه، فرانسه و بسیاری از کشورهای دیگر با گسترش فناوری های تبدیلی و فرآوری خاویار درآمد بسیاری را از تولید و صادرات لوازم آرایشی بهداشتی و فرآورده های خوراکی این محصول بدست می آورند. امری که با بی توجهی در ایران موجب شده است کشور ما به عنوان یکی از بزرگترین وارد کنندگان لوازم آرایشی بهداشتی جهان، ارز بسیاری را به دلیل واردات این قبیل کالا ها از دست بدهد.

پسته

از دیگر محصولاتی که ایران از قرن ها قبل در آن مزیت داشته است و حتی برخی مدعی صادرات آن در دوران هخامنشی ها نیز هستند، پسته است. ایران به عنوان بزرگترین تولید کننده و صادرکننده پسته جهان بالغ بر420  هزار هكتار سطح زیر کشت دارد که در 21 استان کشور گسترش یافته است. در این بین 3 استان کرمان، یزد و خراسان جنوبی بیشترین سطح زیر کشت پسته را دارند.
 

در سال های گذشته کشورهایی چون آمریکا، ترکیه، سوریه و چین با سرمایه گذاری و گسترش باغات خود در زمینه تولید و صادرات پسته با توفیقاتی روبرو بوده اند و در برخی از موارد موفق شده اند بازار ایران در برخی از کشورها را تصرف کنند.

صادرات پسته ایران در سال های 85، 86، 87، 88 به تربیت 170، 207، 77، 129 هزار تن بوده است. که با توجه به قیمت جهانی پسته می توان گفت سالانه به طور متوسط بیش از یک میلیارد دلار ارز از صادرات پسته نصیب کشور می شود که می تواند تاثیر مثبت قابل توجهی بر اقتصاد ملی داشته باشد.

اما کم توجهی به صنایع تبدیلی و فرآوری دامان پسته ایران را هم گرفته است و متاسفانه بخش بسیار بزرگی از حجم صادرات پسته ایران به صورت فله صادر می شود.

نکته بسیار مهمی که در خصوص این مزیت طبیعی ایران باید مورد توجه قرار گیرد بحث اشتغال روستایی است که به علت گسترده بودن باغات در بیش از 21 استان کشور  بخش قابل توجهی از اشتعال روستایی کشور را تامین می کند.

شاید برخی با مقایسه درآمد یک میلیارد دلاری پسته در مقابل درآمدهای چند ده میلیارد دلاری منابع نفت و گاز اهمیت زیادی را برای گسترش تولید و صادرات این محصول کشاورزی قائل نباشد اما باید دانست تولید پسته و صنایع مربوط به بازاررسانی و صادرات پسته سهم قابل توجهی از اشتغال را تامین می کنند و در صورت تضعیف این بخش استان های کرمان، یزد و خراسان جنوبی که بیشترین باغات پسته را دارا می باشند با فقر و بیکاری رو برو خواهند شد.

زعفران

 

یکی از مهمترین محصولات زراعی ایران زعفران است که سهم بزرگی از صادرات غیر نفتی ایران را در بر می گیرد. ایران با تولید بیش از 200 تن زعفران در سال بزرگترین تولید کننده زعفران جهان است و به بیش از 35 کشور جهان به صورت مستقیم زعفران صادر می کند.

زعفران هم به دلیل سهم بزرگی که در صادرات غیر نفتی کشور دارد و منبعی برای ورود ارز به کشور است و هم به لحاظ اشتغال زایی از اهمیت به سزایی برخوردار است لذا توجه به نیازهای توسعه مراحل تولید، فرآوری و بازار رسانی این محصول باید در دستور کار مسئولان مربوطه قرار گیرد.

از 35 کشوری که زعفران ایران را به صورت مستقیم وارد می کنند دو کشور اسپانیا و امارات در مجموع حدود 50 درصد زعفران ایران را وارد می کنند. اسپانیا به طور متوسط سالانه 50 تن زعفران از ایران به شکل فله وارد می کند و پس از بسته بند و فراوری با سودی 200 تا 700 درصدی بفروش می رساند. به گونه ای که بعضی از این محصولات فراوری شده به صورت رنگ های خوراکی و غیر خوراکی به ایران وارد می شود.

کشور امارات نیز بخش بزرگی از محصولات زعفران ایران را وارد می کند و پس از بسته بندی با نام های گوناگون صادر می کند اما با این تفاوت که زعفران با کیفیت پایین را از ایران وارد می کند و پس از اضافه نمودن برخی ریشه های رنگی که برای انسان مضر است آن را با بسته بندی های ایرانی و به نام ایران بفروش می رساند. این موضوع می تواند نام تجاری زعفران ایران را در بازارهای جهان کم اعتبار کند.
 

بی دقتی و بی توجهی در توسعه بازار زعفران باعث شده است به دلیل نبود تجهیزات مدرن بسته بندی ایران مجبور شود بیشتر محصول صادراتی خود را به صورت فله صادر کند از سوی دیگر صنایع تبدیلی این بخش عملکرد بسیار ضعیفی چه در عرصه تولید و چه در عرصه بازاریابی محصولات مشتق شده از زعفران داشته اند.