انتقام‌گيري و بخشش؛ دو موضوع متعارض در فرهنگ شيعه!

گروه دين و انديشه «خبرگزاري دانشجو»؛ به بهانه وقوع شهادت مختار ثقفی، منتقم خون شهدای کربلا در ماه مبارك رمضان این شماره از مطلب یاران اهل بیت را به بررسي مسئله انتقام و انتقام جویی در اسلام  و تشیع اختصاص داده‌ايم.

سفارش اسلام به مسلمان کدام است انتقام یا عفو؟

انتقام گرفتن در اخلاق اسلامی امری ناپسند و مذموم است و در احادیث بسیاری از آن منع شده است. انتقام حس کینه و تلافی کردن را می افزاید و به دنبال آن گذشت و عفو را در میان مردم کاهش می‌دهد. افراد با حس انتقام جویی به دنبال التیام بخشیدن سریع ناراحتی‌های به وجود آمده در خود كه ناشی از رفتار دیگران است، هستند.

در صورتی که گذشت، انسان‌ها را آرام و صبور می‌کند ولی انتقام افراد را تندخو و خشن می‌کند. فرد با گذشت كردن، در صورت بروز خطا از دیگری با نگاه بزرگوارانه به مسئله می‌نگرد و با اين رفتار خود، راه را برای تکرار خطا می‌بندد. اما با انتقام جویی سلسله‌ای از کینه‌ها و دشمنی‌ها به وجود می‌آید که گریز‌ناپذیر و غیرقابل اجتناب است. 

امام صادق (ع) از پدرانش، از على (ع) نقل کرده است كه، «سه گروه از سه گروه انتقام‏ نمي گيرند: 1- شخص شريف و بزرگوار از شخص پست 2- شخص بردبار از نادان و احمق 3- شخص نيكوكار از فاجر و نابكار» (1)

در واقع امام صادق (ع) با بیان این حدیث به شیعیان گوشزد می‌کنند که انتقام در شخصیت سه گروه  نمی‌گنجد.

1. فرد بزرگوار كه با بزرگ منشی خود خطاهای دیگران که در نظرش پست و حقیرند را نادیده می‌گیرد.
2. شخص بردبار كه با صبر بر رفتار دیگران آتش خشم خود را خاموش می‌کند و مانع شعله ور شدن حس انتقام می شود.
3. شخص نیکوکار كه گذشت را متناسب تر با اخلاق نیکو می‌داند و انتقام را در شأن خود نمی‌داند.

البته بیان امام دارای این مضمون نیز هست؛ که انتقام جویی این سه گروه تنها در مقابل چنین افرادی (که بیان شد) صفت شیعیان حقیقی نیست و اگر این سه گروه در مقابل کسان دیگری و به خاطر اهداف دیگری انتقام‌جویی کنند نه تنها مذموم نیست بلکه در بسیاری موارد مورد تأیید اهل بیت نیز هست. که در ذیل به تفصیل می آید.

یکی از صفات خداوند که در قرآن و چندین سوره ذکر شده؛ منتقم بودن حضرت حق است. برای نمونه خداوند در سوره زمر آیه 38 می فرماید: «أَلَيْسَ اللَّـهُ بِعَزِيزٍ ذِي انتِقَامٍ»؛ مگر خدا نيست كه شكست‌ناپذير دادستان است.

در تفسیر این آیه بیان شده است که : «ذِي انْتِقامٍ ، انتقام هر مظلومى را از ظالم مي‌كشد. هر نحو ظلمى باشد. ظلم جانى، مالى، عرضى، زبانى و جوارحى.(2) حق‌تعالي خیر و کمال مطلق است. این‌که خداوند در قرآن به ذِي انْتِقامٍ معرفی شده است می تواند به دو دلیل باشد.

در واقع خداوند به بندگان توصیه می‌کند که حس انتقام جویی را کنار گذاشته و سعی کنند تا از میان صفات پروردگار بیشتر به عفو و بخشش آراسته شوند و انتقام گرفتن از ظالمان و ستمگران را به خداوند بسپارند؛ زیرا خداوند منتقم است. اوست که در انتقام گرفتن افراط و تفریط نمی‌کند و عدل و داد برقرار می‌کند.

انتقام گرفتن در اخلاق اسلامی به طور کامل منع نشده، بلکه برای آن شرایطی ذکر شده است. در واقع انتقام گرفتن براساس انگیزه های شخصی در اسلام مذموم است. همان طور که پیامبر اسلام هیچ گاه به خاطر خود از کسی انتقام نمی‌گرفت و همیشه از کسانی که او را اذیت می‌کردند، می‌گذشت.

«و ما انتقم‏ رسول‏ اللّه لنفسه‏، إلا أن‏ تنتهك‏ حرمة اللّه‏ تعالى»‏؛ رسول خدا هیچگاه برای خودش انتقام نگرفت مگر در صورت هتک حرمت خداوند تعالی.(3)

امام پنجم (ع) فرمود: «هر كس بنشيند در مجلسى كه به يكى از امامان در آن دشنام داده مى‏شود و مي‌تواند انتقام‏ گيرد و نكند خدا در دنيا جامه خوارى بر او پوشاند و در آخرت عذابش كند، و خوبى آنچه را از معرفت ما به او ارزانى داشته از وى سلب كند.»(4)

با توجه به این حدیث می‌توان گفت شیعیان نباید از همه امور با تساهل و تسامح  بگذرند بلکه برخی امور، از جمله هتک حرمت به ائمه و خداوند خط قرمزهای شیعیان محسوب می‌شوند که به هیچ عنوان قابل چشم‌پوشی نیستند. مي‌توان نتيجه گرفت كه انتقام جویی در عین این که یک صفت مذموم است می‌تواند با تغییر هدف به عنوان مطلوب‌ترین امور تلقی شود.

گرفتن انتقام اهل بیت و یاران ایشان از ظالمان از جمله اموری است که بسیار سفارش شده است‌. در واقعه کربلا ظلم بسیاری به امام حسین(ع) و یاران ایشان روا شد که ذکر آن، قلب شیعیان را محزون و متأثر می‌کند و حس انتقام جویی را در درون آنها برمی‌انگیزاند. اما چه کسی انتقام خون شهدای کربلا را گرفت؟

از امام‏ محمّد باقر و امام‏ جعفر صادق‏ عليهما السّلام‏ روايت ‏شده كه‏ «چون‏ حسين‏ بن‏ على‏ (ع) شهيد شد، ملائكه‏ گريستند و به‏ خروش‏ آمدند و گفتند: اى‏ خداوند ما و سيّد ما! آيا تغافل‏ مى‏كنى‏ و انتقام‏ نمى‏كشى از كسى كه برگزيده تو را و فرزند برگزيده تو را و بهترين خلق تو را مى‏كشد؟!»

پس حق تعالى به ايشان وحى كرد كه: «قرار گيريد اى ملائكه من! به عزّت و جلال خود سوگند ياد مى‏كنم كه انتقام خواهم كشيد از ايشان اگر چه بعد از مدّتى باشد.»
 

پس حق تعالى پرده‏اى گشود كه ملائكه انوار مقدّسه و ارواح منوّره امامان فرزندان حسين عليه السّلام را ديدند، پس يكى از ايشان ايستاده بود و نماز مى‏كرد، حق تعالى اشاره فرمود به او، كه به(وسيله) اين مردى كه ايستاده است انتقام از ايشان خواهم كشيد و به اين سبب حضرت صاحب الامر عليه السّلام را قائم مى‏گويند. (5)

بعد از واقعه کربلا بسیاری از افراد به خاطر یاری نکردن امام و تنها گذاشتن ایشان احساس ندامت می‌کردند و برای تسکین این احساس، قیام‌های مختلفی را شکل دادند ولی آن چنان که باید و شاید نتوانستند انتقام خون امام و یارانشان را بگیرند.

در این میان تنها عده ای با شعار «یالثارات الحسین» ( ای خون خواهان حسین) به قیام برخاستند و به عنوان منتقم خون امام حسین علیه السلام جاودانی شدند و توانستند کمی از احساس شرمساری خود در برابر امام حسین (ع) و یارانشان بکاهند.

مختار از جمله کسانی بود که با شعار یالثارات الحسین چنان ترس و هراسی در دل قاتلان کربلا ایجاد کرد که آرام و قرار را از آنها ربود؛ به نحوی که در خواب و بیداری مختار را در حال انتقام گرفتن و خود را در حال مجازات شدن می‌دیدند و در نهایت مختار قاتلان کربلا را به سزای عملشان رساند و آنها را به درک واصل کرد.

یکی از القاب امام زمان (عج) «منتقم آل عبا» است. در واقع ایشان را در ادعیه به عنوان انتقام گیرنده خون سیدالشهدا و ظلم های روا شده بر اهل بیت مي‌خوانيم.

ابو حمزه ثمالى از امام پنجم (ع) روايت مي‌كند که فرمود: «چون قائم قيام كند خود و يارانش از بنى اميه و دروغگويان و دشمنان اهل بيت انتقام‏ مي‌گيرند».(6)

در واقع خداوند به شیعیان وعده داده است که با ظهور «قائم آل محمد» انتقام تمام ظلم‌ها و جورهای روا داشته شده بر اهل بیت و یاران ایشان از ظالمان گرفته می‌شود. پیروان امام عصر باید به دنبال پروراندن صفات اهل بیت در خود باشند تا بتوانند دائما خود را به ایشان نزدیک کنند و در کنار ایشان قرار بگیرند. شیعیان باید حس انتقام از دشمنان اهل بیت را در درون خود پرورش دهند هم چنان که مختار انتقام خون شهدای کربلا را در حد بضاعت خود، از قاتلان کربلا گرفت.

 

پی نوشت ها:

1. بحار الأنوار/ ترجمه جلد 67 و 68 / ترجمه موسوى همدانى/ جلد‏2 / صفحه 384

2. تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن
3. آداب، سنن و روش رفتارى پيامبر گرامى اسلام/ آداب معاشرت پيامبر (ص)/ صفحه 38   
4. آداب معاشرت/ ترجمه جلد 71 و 72 بحار الأنوار/ جلد‏1 / صفحه 122
5. جلاء العيون، المجلسي ،صفحه 765
6. مهدى موعود/ ترجمه جلد 51 بحار الأنوار/ باب پنجم آياتى كه در روايات اهل بيت تأويل به ظهور امام زمان(ع) شده است