امام هادی(ع) درپاسخ به شکایت بصری از تنگدستی چه فرمود؟

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»، راحیل طهوری؛ شیخ طوسی محمّد بن الحسن بن شمون‏ بصرى‏ را در شمار اصحاب امام هادى (ع) آورده است. وى کتاب‌هایى از جمله کتاب «السّنن و الآداب و مکارم الاخلاق» و «المعرفه»را تالیف کرده است. بصرى در 120 سالگى از دنیا رفت، بعضى گفته‏اند که وى از 80 تن از اصحاب امام صادق (ع) روایت کرده است.

تنگ‌دستى با محبت اهل بیت بهتر از بی‌نیازى با دشمن آنهاست

کسى از وى نقل کرده است که او گفت: به خدمت ابو محمد (ع) نامه‏اى نوشتم و از تنگدستى خودم گله کردم و بعد با خودم گفتم، مگر ابوعبداللّه (ع) نفرموده است: «تنگدستى با محبت ما بهتر از بى‏نیازى با دشمن ماست و کشته شدن با ما بهتر از زندگى با دشمن ماست.»

جواب امام (ع) رسید، نوشته بود: «خداوند عز و جل دوستان ما را وقتى که به گناهان آلوده مى‏شوند با تنگدستى پاک مى‏کند و گاهى از گناه زیاد آنها عفو مى‏فرماید و تو همان طورى که با خود اندیشیدى، چنان است که تنگدستى با ما بهتر از مالدارى با دشمن ماست و ما پشتیبان کسانى هستیم که بر ما پناه آورند و روشنى بخشیم براى کسانى که از ما روشنى خواهند و بازدارنده و حافظیم هر کسى را که به ما چنگ زند و هر که ما را دوست بدارد، در مقام والا و جایگاه اعلى با ما خواهد بود و هر کس از ما منحرف شود در دوزخ خواهد بود؛ شما بر دشمنانتان گواهى مى‏دهید که در دوزخند، اما دوستانتان را گواهى نمى‏دهید که در بهشتند، چیزى شما را مانع از آن نمى‏شود جز ضعف و سستى در عقیده.»

فقر و تنگدستی در همه اعصار و قرون با زندگی مردم قرین بوده است و هیچ‌گاه مردم را از آن رهایی نبوده است. تلاش حکومت ها در جهت کاهش و یا حتی نابودی فقر امری الزامی و حتمی است، اما این امر مانع از آن نمی شود که ما نگرش و جهان‌بینی اسلامی‌مان را در مورد فقر و تنگدستی به مردم جامعه آموزش ندهیم.

در واقع می‌توان گفت که وظیفه حکومت و وظیفه علما در این عرصه متفاوت می‌باشد. روسای هر حکومتی باید این اعتماد و اطمینان‌خاطر را در میان مردم جامعه‌شان ایجاد کنند که از هیچ گونه تلاشی جهت ریشه‌کن ساختن فقر دریغ نمی‌کنند، اما در همین راستا افراد آگاه و علما باید جهان‌بینی ائمه به فقر و تنگدستی را به مردم آموزش داده تا در هنگام فقر دین خود را بر باد ندهند و همچنان بر عقاید خود استوار بمانند.

اصلاح دین برخی با ثروتمندى و وسعت و تندرستى

رسول خدا (ص) فرمود: «خداى عز و جل می‌فرماید: برخى از بندگان مؤمنم کسانى باشند که امر دینشان جز با ثروتمندى و وسعت و تندرستى اصلاح نشود، آنها را با ثروت و وسعت و تندرستى مى‏آزمایم تا امر دینشان اصلاح شود.

اصلاح دین برخی دیگر با فقر و تهیدستى و ناتندرستى

و برخى از بندگان مؤمنم کسانى باشند که امر دینشان جز با فقر و تهیدستى و ناتندرستى اصلاح نشود، آنها را با فقر و تهیدستى و ناتندرستى مى‏آزمایم تا امر دینشان اصلاح شود؛ من به آنچه امر دین بندگان مؤمنم را اصلاح کند داناترم.

اصلاح عبادت شبانه بندگان با قضا شدن نماز شب آنها

و برخى از بندگانم در عبادتم کوشش کنند و از خواب و بستر با لذت خود برخیزند و در شب‌ها براى خاطر من نماز شب خوانند و خود را در راه عبادتم به زحمت اندازند، من یک شب و دو شب او را به چرت اندازم، براى نظر لطفى که نسبت به او دارم و می‌خواهم باقیش دارم، پس او تا صبح می‌خوابد، سپس برمی‌خیزد و خود را مبغوض دارد و سرزنش می‌کند (که چرا امشب از عبادت محروم شدم) در صورتى که اگر او را واگذارم تا هر چه خواهد عبادت مرا کند، او را خود بینى فرا گیرد و همان خود بینى او را نسبت به اعمالش فریفته سازد و حالتى به او دست دهد که به جهت عجب به اعمال و از خود راضى بودنش هلاک دینش در آن باشد، تا آنجا که گمان کند بر همه عابدان برترى گرفته و در عبادت از حد تقصیر در گذشته ‏(در صورتى که پیغمبران هم اعتراف به تقصیر در عبادت می‌کنند) آن هنگام از من دور شود و خودش گمان کند به من نزدیک است.

پس کسانى که اعمالى به خاطر ثواب من انجام می‌دهند، نباید به آن اعمال تکیه کنند؛ زیرا اگر آنها هر چه کوشش کنند و خود را بزحمت افکنند و عمر خود را در راه عبادتم بسپرند، باز مقصر باشند و با عبادت خود به کنه و حقیقت عبادتم نرسند، نسبت به کرامت، نعمت بهشت و درجات عالى که در جوارم طلب می‌کنند.

تنها باید به رحمتم اعتماد کنند و به فضلم شادمان باشند

ولى تنها باید به رحمتم اعتماد کنند و به فضلم شادمان باشند و با حسن ظن به من مطمئن باشند، در آن هنگام رحمتم دستگیرشان شود و رضوانم به آنها برسد و آمرزشم بر آنها لباس گذشت پوشد، همانا منم خداى رحمان و رحیم و بدان نامیده و منسوب شده‏ام.»

فقر و تنگدستی یکی از سخت ترین معضلات معیشت است. برخی افراد با قرار گرفتن در فقر، خود را در دستگاه قدرتمند و عظیم خداوند فراموش شده می بینند، اما در مقابل ائمه سعی در ایجاد این نگرش در شیعیان خود دارند که فقر یا ثروت هر دو دستمایه امتحان خداوندی است. پس در هنگام فقر یا ثروت هیچ گاه از حضور خداوند غافل نشوید.

امام چه نکته‌ای را به محمد بصری متذکر می شوند؟

اما آنچه امام به محمّدبن الحسن بن شمون‏ بصرى‏ متذکر می شوند امری مهم‌تر و بسیار ظریف تر است، در واقع امام می فرمایند: «چه در هنگام فقر و چه در هنگام ثروت محبت ما اهل بیت را از دست ندهید! آنچه در پیشگاه خداوند و در نظر ما اهل بیت مهم جلوه می‌کند نه فقر و نه ثروت است بلکه دوستی ما اهل بیت است؛ دوستی ما اهل بیت شما را از بسیاری مهلکه‌های مادی و معنوی نجات خواهد داد. پس خود را به چنین منبع قدرتی متصل کنید.»

مسلما وقتی شیعیان به چنین نگرشی مجهز باشند و در چنین قلعه مستحکمی ایمان خود را حفظ کنند، هیچ گاه دشمنان با تمسک به حربه‌های مادی و اقتصادی (که مهمترین امور در زندگی روزمره هستند و بیشترین مشغولیت را ایجاد می‌کنند) نمی توانند و نخواهند توانست بنیان‌های یک حکومت شیعی محب اهل بیت را ویران کنند.

هر چند که این بیان و نوع نگرش مانع از عملکرد قوی و منسجم حکومتی برای دفع فقر و ایجاد گشایش و راحتی‌های مادی در زندگی مردم نمی‌شود.

پی نوشت:

1.تحلیلى از زندگانى امام هادى(ع)/ صفحه 303

2.الکافی/ ترجمه مصطفوى/ جلد‏3/ صفحه100