در برنامه «هنگام درنگ» مطرح شد؛
گروه اندیشه «خبرگزاری دانشجو»؛ هنگام درنگ این هفته با حضور آقایان موسی حقانی، محقق و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، خسرو معتضد، محقق و پژوهشگر، یعقوب توکلی، استاد دانشگاه، به بحث راه آهن در دوره پهلوی اول پرداخت.
حقانی: این‌طور به ذهن متبادر می‌شود که ایرانی‌ها قبل از دوره پهلوی به فکر راه آهن نبودند و این فکر از این مقطع به بعد شکل گرفت. قدری در خصوص پیشینه تلاش ایرانی‌ها برای احداث راه آهن صحبت بفرمایید.
روسیه تزاری و بریتانیا دو قدرت مخالف احداث راه آهن در ایران
معتضد: راه آهن از سال 1840 به بعد، راه آهن در انگلستان و سپس در ایالت متحده آمریکا راه اندازی شد، مورد توجه ایرانی‌ها بوده است. در ایران قبل از به وجود آمدن سیم تلگراف با ایما و اشاره پیام های خود را ارسال می نمودند. مسئله راه آهن از سال 1850 به بعد آرزوی ایرانی ها است.
مرحوم میرزا تقی خان امیر کبیر از جمله کسانی است که به این امر توجه داشته است. دو قدرت بزرگ، روسیه تزاری و بریتانیا، اجازه نمی‌دادند دولت ایران از راه آهن برخوردار شود. وحشت این دو قدرت بدین جهت بود که اگر راه آهن ایران با کمک روس‌ها و یا انگلیس‌ها ساخته شود، خطوط مرزی ایران مورد تعرض قرار می‌گیرد.
مشکل عمده در راه اندازی راه آهن در ایران خارجی‌ها بودند. دولت روسیه هر 10 سال یکبار از ناصرالدین شاه تضمین می‌گرفت که شما حق ساختن راه آهن را بدون اجازه ما ندارید. ناصرالدین شاه در سفر اول خود به اروپا حیرت می‌کند که چطور ما از تونل ها رد شدیم؟ و جالب است که کلمه تونل را بکار نمی‌برد، بلکه می‌گوید سوراخ های راه آهن.
راه آهن از ناکجا آباد به ناکجا آباد!
با توجه به این مخالفت ها چندین راه آهن افتتاح می‌شود. راه آهنی که از کویته به مرز بلوچستان می‌آمد و تا دزدآب( زاهدان کنونی) کشیده می شد. یک راه آهن هم در حوالی جنگ جهانی اول ساخته شد که بین رشت و پیره بازار بود. راه آهنی که بین جلفا و تبریز کشیده شده بود و یک خط فرعی از این به خاک عثمانی کشیده می شد تا نیروهای روس به راحتی بتوانند به خاک عثمانی وارد شوند.
مهندسین انگلیسی، دانمارکی، آمریکایی و آلمان‌ها در راه آهن ایران بودند. تمام این مهندسین درباره راه آهن ایران می‌گویند راه آهن از ناکجا آباد به ناکجا آباد!
حقانی: ما ایرانی ها می‌خواستیم راه آهن در کشورمان راه‌اندازی شود، تلاش‌هایی نیز صورت گرفت، اما اجازه نمی‌دادند. چه اتفاقی رخ داد که باتوجه به اینکه اجازه، کشیدن راه آهن را نمی‌دادند، در دوره پهلوی رضاشاه توانست این کار را انجام دهد؟
زمان رضا شاه روسیه تزاری از حوزه قدرت بین المللی برای یک دوره ای خارج می شود
توکلی: در سال 1901، حاکم کویت توسط برادرش در بستر کشته می شود. همزمان کشتی جنگی انگلیس وارد خلیج فارس می شود و حکومت حاکم جدید کویت را به رسمیت می‌شناسند. کشتی توپ دار انگلیسی از این حاکم جدید حمایت می‌کند. علت وقوع این کودتا در کویت، که تحت الحمایه عثمانی بوده است، این بود که آلمان با عثمانی تصمیم داشتند راه آهنی را از برلین به استانبول، بغداد و به کویت بسازند تا به این حوزه استراتژیک دسترسی پیدا کنند.
انگلیس برای جلوگیری از این اقدام، در کویت دست به کودتا می‌زند. در جریان جنگ جهانی اول وقتی انگلیس ها می‌خواهند به کمک روس‌های سفید بروند با موانع مختلفی روبرو می‌شوند. در پل منجیل میرزا کوچک خان جلوی اینها را می‌گیرد.
زمان ظهور رضا شاه روسیه تزاری از حوزه قدرت بین المللی برای یک دوره ای خارج می شود. در این جا خلا استراتژیک رخ می دهد. در ضمن از قرارداد 1907 که ایران را به سه قسمت تقسیم کردند تا 1919 ایران کاملا تحت الحمایه انگلستان قرار می گیرد. برای انگلستان دیگر رقیبی وجود نداشت و در ایران صاحب اختیار است.
زمانی که پروژه ای می تواند برای یک ملت نجات بخش باشد همان پروژه برای ملت اسارت بار می شود. طراح ساخت راه آهن ایران می گوید اگر قرار است برای ایران راه آهنی ساخته شود باید این راه آهن شرقی- غربی باشد؛ یعنی هندوستان را به چین و اروپا وصل کند.
برای انگلستان در این زمان، ساخت راه آهن به معنای دسترسی استراتژیک بسیار سریع به مرزهای روسیه می باشد. مرحوم مصدق در آن زمان اعلام کرد که ساخت راه آهن شمال به جنوب در واقع کمک استراتژیک به منافع انگلستان است.
توصیف تزار نیکلای از مردم ایران!
حقانی: موانعی که انگلستان در دوره قاجار برای ساخت راه آهن در ایران داشت، عملا بعد از انقلاب روسیه از بین می‌رود. باید توجه داشت که تحولات و وقایع تاریخ را باید در بستر وقوع آن حادثه مورد بستری قرار داد. می خواهم به این بسترها اشاره کنم.
در سال 1912 -1913 روس و انگلیس هر دو به این نتیجه رسیدند که این خط راه آهن کشیده شود و ظاهرا پیشرفت‌هایی نیز می‌کند منتها با جنگ جهانی اول همراه می‌شود و متوقف می‌شود. در انگلستان دو نظر در رابطه با راه آهن ایران وجود دارد. یک نظر کاملا موافق است و می‌گوید ساخت راه آهن منافع زیادی برای انگلستان دارد.
یک گروه مخالفند از این جهت که می‌گویند ساخت راه آهن باعث می شود روس ها به مرزهای جنوبی ایران و بعد به هندوستان دسترسی پیدا می‌کنند. اندکی در خصوص این فضا صحبت کنید.
معتضد: راه آهنی از شرق به غرب بود باعث تحول عظیمی در ایران می‌شد. دولت روسیه برای ایران حق حیات قائل نبود. تزار نیکلای درباره مردم ایران می‌گوید هفت هزار ژنده پوش متعفن بین ما و انگلیس ایستاده‌اند. رفتار انگلستان همواره با ما دوگانه بوده است و همیشه آماده قربانی کردن ما است.
مردم ایران عشق راه آهن داشتند. یکی از تعهدات رویترز راه آهن شما- تهران است منتها با فشارهای دولت روسیه این امر را رد می‌کنند. قبل از مشروطه در تمام شهرها اسلامیه ساخته شده است. اسلامیه‌ها کارگاه‌های بافندگی و ریسندگی بودند و مردم را به تولید ملی تشویق می کردند.
چرا ساخت راه آهن در دوره پهلوی محقق شد؟
حقانی: علاوه بر فضای بین المللی در داخل کشور ایران چه اتفاقی رخ داد که اجازه ساخت راه آهن داده شد؟
توکلی: در زمان به قدرت رسیدن رضاخان، تثبیت مطلق قدرت در داخل کشور اتفاق افتاده است. این حکومت جدید برآمده از اراده امپراطوری انگلستان است. طرحی در ایران به اجرا در آمد به نفع انگلستان بود بدون اینکه یک لیره خرج کنند.
جریانی که به جهت تفکر تبعیت از انگلستان دارد و به لحاظ سیاسی و امنیتی در خدمت و اختیار انگلستان است، در ایران به قدرت رسیده است. لذا راه آهنی که می خواهند بسازند کاملا با توجه به منافع انگلستان ساخته می شود. دکتر مصدق در جلسه مجلس اعلام کرد که هر کس به راه آهن شمال- جنوب رای بدهد به کشور خیانت کرده است.
کالای جابه جا شده با راه آهن ایران روزانه 150 تن بود و با شروع جنگ جهانی دوم و بستن قرارداد بین انگلیس و دولت وقت ایران، با این مضمون که درآمد حاصله از راه آهن را به ایران عودت می دهد، جابه‌جایی کالا به یکباره به 6 هزار تن می‌رسد. جالب این است که جابه جایی 30 برابر می شود، اما درآمد را با توجه به جابه‌جایی قبل پرداخت می‌کردند.
راه آهن ایران منافع انگلستان را تأمین کرد
یکی از معظلاتی که ما بعد از جنگ داریم مسئله نابود شدن راه آهن ایران است. خسارتی که به ایران پرداخت کردند لکوموتیوهای مستهلک است. در اینجا انگلستان این مسئله را می‌فهمید. چرچیل در کتاب خود ذکر می‌کند که وقتی بر ایران مسلط باشید به کل دنیا مسلط می شوید.
در این زمان، وقتی انگلستان می خواهد به مرزهای روسیه دسترسی پیدا کند، برای انگلستان 5 مسیر وجود دارد. یکی راه افغانستان است که هیچ راهی برای امکاه چنین دسترسی وجود ندارد. دو مسیر به دلیل یخبندان هم قابل استفاده نبود.
از مسیر دریای سیاه هم عمدتا به دلیل وجود آلمان ها امن نیست. تنها جایی که فرصت آماده و فرستادن نیرو وجود دارد، راه آهن ایران است. این امکانات از جیب ملت ایران فراهم شد ( همانند ارتشی که ساختند) تا راه آهن منافع انگلستان را در ایران تامین کند. حاکمیت در ایران به جای توجه به مصالح ملی درصدد تامین منافع بیگانه بود و این کار کاملا آگاهانه صورت گرفت.
پول ساخت ارتش در ایران هم از جیب مردم ایران بود اما همین ارتش برای حفظ منافع بیگانه بر سر مردم عشایر بمب ریخت. پیوستگی های ایجاد شده باعث تصمیمات آگاهانه ضد ملی شد.
حقانی: ایرانی ها از دوره قاجار درصدد تاسیس راه آهن در ایران بودند. سیاست های روس و انگلیس مانع تحقق این آرمان شد. قبل از سال 1912-1913 ،که انگلستان و روسیه به مرز یک توافق می‌رسند، شاهد ممانعت هر دو قدرت با توجیهات خود آنها هستیم. حتی این دو قدرت با ساخت راه شوسه هم مخالفت می کردند. برای تعریض راه، ساخت سد در خوزستان در دوره ناصری و... با مخالفت این دو قدرت مواجهه می‌شدیم.
توکلی: چرا برخی بر کتمان نقص بیگانگان در ایران اصرار می کنند؟ اجازه دهید تعبیری از محمد رضا بگویم. محمد رضا می‌گوید که آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها از زمانی که به ایران آمدند خوردند و بردند و هیچ کاری برای ما نکردند.
ارسال نظرات