‫اولین روز نفت/ نفت 106 ساله با ساختار اقتصادی ایران چه کرد؟

گروه اقتصادی «خبرگزاری دانشجو - حسین شیخ زاده؛ استخراج نفت در ایران از سال 1287 شمسی آغاز شد. این واقعه نه تنها  اقتصاد بلکه اکثر تحولات سیاسی – اجتماعی کشور را در مسیر جدیدی قرار داد. در دوره قاجار و در پی کشف و استخراج نفت در برخی کشورها ، موضوع اکتشاف نفت در دستور کار حکومت قرار گرفت؛  در قراردادهای «رویتر» ، «دالکی» و «بانک شاهنشاهی» که هر سه میان دولت ایران و اشخاص یا شرکت های تابعۀ انگلیس منعقد شده بود، موضوع استخراج نفت یا به صورت موضوعی حاشیه ای و یا به عنوان موضوع اصلی قرارداد ( قرارداد دالکی) در مفاد قراردادها گنجانده شده بود اما هیچ کدام به استخراج نفت منجر نگردید تا اینکه در سال 1901 قرارداد «دارسی» میان ایران و یک تبعۀ دولت انگلیس  به امضاء مظفرالدین شاه رسید.     

قرارداد دارسی که مدت اعتبار آن 60 سال بود، شامل 18 فصل بود، در فصل اول، امتیاز انحصاری تفحص برای کشف واستخراج نفت، گاز، قیر و موم طبیعی و آماده‌سازی آنها برای تجارت به دارسی داده شده بود. محدوده‌ی اجرای قرارداد شامل همۀ نقاط ایران به استثنای  پنج ایالت آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان و استرآباد بود. در پی امضاء قرارداد، یک گروه از سوی دارسی برای حفر چاه عازم ایران شدند، شرکت طرف قرارداد به مدت 7 سال به جستجو پرداخت و در مناطق مختلف چاه های متعدد حفر کرد اما به نفت دست نیافت. تأخیر در پیدایش نفت در برخی مقاطع باعث ناامیدی دارسی شد و درصدد برآمد امتیاز را به شرکت‌های فرانسوی، آلمانی و یا آمریکایی واگذار کند اما به دلایل گوناگون از جمله حمایت دولت انگلیس به فعالیت خود ادامه داد. سرانجام  حفاری در مسجدسلیمان نتیجه داد؛ در 26 مه 1908 میلادی مطابق با 5 خرداد 1287 دستگاه حفاری در عمق 360متری زمین به نفت رسید و نفت 17 متر از بالای دکل فوران کرد، به این صورت ایران وارد جرگه کشورهای نفتی شد.

در خصوص نقش نفت در سرنوشت کشور دیدگا های متفاوتی وجود دارد به گونه ای که برخی نفت را طلای سیاه و عده ای دیگر آنرا بلای سیاه نامیده اند، اما جدا از این دیدگاه های سفید و سیاه ، آنچه در این میان واقعیت دارد اهمیت و نقش محوری نفت( اعم از مثبت  و منفی) در سیاست، اقتصاد و حتی فرهنگ مردم ایران زمین است.

واقعیت این است که نفت ستون فقرات اقتصاد ایران است و در اقتصاد کشور نقش های متعددی برعهده دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

1- تأمین سوخت موردنیاز مصارف خانگی ، اداری، صنعتی ،حمل و نقل و...

2- تأمین مواد اولیۀ صنایع وابسته به نفت

3- تأمین درآمد لازم برای اداره امور عمومی جامعه (مخارج دولت)، بودجه های سالانه، فعالیت های عمرانی وبرنامه های توسعۀ کشور

 سهم نفت در تولید ناخالص ملی از دهه 1330 پیوسته در حال افزایش بوده (به جز برخی مقاطع استثنایی که کاهش یافته است) و امروزه بخش عمده ای از تولید ناخالص ملی کشور به نفت اختصاص دارد.

درآمدهای دولت نیز تاحد زیادی مرهون استخراج و فروش منابع خدادادی نفت  بوده  است. از سال 1299 که برای اولین بار نفت وارد بودجه دولت شد، سهم آن در بودجه و درآمدهای دولت پیوسته درحال افزایش بوده است ( البته به استثناء سال 1308 و سال های نخست وزیری دکتر مصدق که بودجه کشور بدون درآمد نفت بسته شده است) سهم نفت در درآمد های عمومی از دهۀ 1330 به بعد سیر صعودی داشته و این افزایش، به کاهش سهم سایر بخش های درآمدی منجر شده است : سهم این مادۀ طبیعی در درآمد های کشور که در سال 1333 تنها 11 درصد بود ، در سال 1334 به 37 درصد و در سال1342 به 61 درصد رسید این سیر صعودی، سهم نفت در درآمد های دولت را در سال های اخیر به بالاتر از 70 درصد رسانده است. حتی بخشی از یارانه های نقدی که امروزه به حساب خانوارها واریز می شود از محل درآمد های حاصل از فروش نفت تامین می گردد.

نفت با برخورداری از این سهم اساسی و جایگاه منحصر به فرد در اقتصاد کشور، در کنار زیان هایی مانند : استقلال دولت از جامعۀ مدنی و تضعیف دموکراسی ، کاهش رقابت پذیری در اقتصاد ، آسیب پذیری اقتصاد کشور در برابر تحولات جهانی، تضعیف فرهنگ کار و تلاش  و... ، دولتمردان را در اداره امور کشور یاری داده و در موارد زیادی به توسعۀ کشور  ( بویژه توسعۀ اجتماعی) و تامین رفاه و آسایش شهروندان کمک کرده است. برخی از این موارد عبارتند از:

1- برنامه‌های توسعه که از سال 1327 با برنامه هفت‌سالۀ اول آغاز شد، عمدتاً با استفاده از درآمد نفت اجرا شده‌اند. در برنامه اول توسعه در دوره پهلوی بیش از 37درصد و در  برنامه دوم تقریباً همه درآمدها از محل نفت تأمین شد. سهم نفت در برنامه سوم 67درصد و در برنامه چهارم 63 درصد و در برنامۀ پنجم نیز بیش از 60 درصد بود. در برنامه‌های توسعه دوره جمهوری اسلامی نیز نفت کمابیش سهم بالایی داشته است. اگرچه برخی برنامه‌های توسعه، در عمل به اهداف خود نرسید، اما با توجه به نقش نفت در برنامه‌ها، به همان میزانی که اهداف برنامه‌ها تحقق یافته و به ارتقاء سطح توسعه منجرگردیده ، نفت نیز در توسعه کشور نقش داشته است.

2- یکی از خدمات نفت به اقتصاد ایران، کمک به صنعتی‌شدن کشور بوده است. نفت از دوطریق به گسترش صنعت کمک کرده است. الف: ایجاد صنایع وابسته به نفت  ب: تأمین سرمایه اولیه برای ایجاد سایر صنایع. به عنوان نمونه، ارزش تولیدات صنعتی در فاصله سالهای 1347 تا 1356 (دوره رونق نفتی) دوازده برابر شده است (از 8/57 میلیارد ریال به 3/648 میلیارد ریال افزایش یافته است) تعداد کارگاه‌های صنعتی نیز همزمان با افزایش درآمد نفت، رشد قابل توجهی داشته است.

3- یکی از شاخص های توسعه  اجتماعی که همزمان با افزایش درآمد نفت به سرعت رشد کرده، شهرنشینی است. از آنجا که افزایش میزان شهرنشینی زمینه برخورداری از آموزش، تحرک طبقاتی، تحرک شغلی و ... را فراهم می‌کند به عنوان یکی از ملاک های سنجش توسعه اجتماعی مورد استفاده قرار می گیرد. در ایران دوره شهرنشینی سریع، همزمان با دوره نفتی‌شدن اقتصاد بوده است. نفت ازطریق ایجاد مشاغل جدید و امکانات رفاهی و ارتقاء سطح بهداشت در شهرها نرخ رشد جمعیت شهری را افزایش داد.

4- درآمد نفت در ارتقاء سطح بهداشت، کاهش مرگ و میر کودکان و افزایش میانگین طول عمر شهروندان (امید به زندگی) نیز موثر بوده است. براساس آمارهای موجود، تعداد مرگ و میر کودکان زیر یکسال که در سال 1335، 164 مورد در هر هزار تولد زنده بود، در دوره رونق نفتی به سرعت کاهش یافته و تا سال 1357 به 98 مورد رسیده است. در دوره بعد از پیروزی انقلاب نیز تا دهه 1360 این روند ادامه داشته اما از دهه 1370 به بعد با سرعت کمتری کاهش یافته است.
 

5- همزمان با افزایش درآمد نفت ( از دهه 1330 به بعد) پوشش بیمه ای شهروندان نیز گسترش یافته است . در دهه های 1340 و 1350  در پی افزایش درآمد نفت، تعداد قابل توجهی از  شاغلان بخش های مختلف اقتصادی از مزایای بیمه بهره مند شدند. تامین اجتماعی در ایران عمدتًا صاحبان مشاغل را تحت پوشش قرار می دهد (ونه همه ی اقشار اجتماعی را) لذا نفت با ایجاد مشاغل تولیدی و توزیعی و گسترش بوروکراسی، یکی از عوامل اصلی برخورداری شهروندان از پوشش بیمه ای بوده است.

6-  در حوزه توسعه فرهنگی نیز  گسترش آموزش رسمی در نقاط مختلف کشور و تأمین هزینه‌های آموزش و پرورش دولتی و تاسیس دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی عمدتاً با استفاده از درآمد نفت صورت گرفته است

در مجموع استخراج نفت ساختار اقتصادی ایران را دگرگون کرد،  درآمدهای عمومی را افزایش داد ، با افزایش اهمیت ایران در نظام بین الملل به تشدید رقابت ها و دخالت های کشورهای خارجی در کشور منجر گردید و بسیاری از شاخص های توسعه بویژه در حوزه اجتماعی را ارتقاء بخشید. سرآغاز این دوره جدید روز 5 خرداد 1287 هجری شمسی بود ، روزی که جای آن در تقویم ها خالی است . اگرچه نامگذاری روزهای سال از اختیارات شورای فرهنگ عموممی (وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی) است اما می توان بدون نامگذاری،  به این واقعه اشاره کرد .(همانطور که در تقویم های مختلف به حوادث ریز و درشت زیادی پرداخته می شود) لذا پیشنهاد می شود با توجه به نقش اساسی نفت در زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر مراجع ذی ربط  ثبت این واقعه مهم در تقویم ها را در دستور کار خود قرار دهند و رسانه های جمعی بویژه رسانه ملی به اطلاع رسانی در مورد این موضوع بپردازند تا مردم ایران بویژه جوانان و نسل های آینده در مورد اهمیت و تحولات نفت و عبرت هایی نهفته در آن بیشتر به تامل بپردازند.