بررسی آب مجازی در ایران و جهان توسط مرکز پژوهش‌های مجلس

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تجارب و نتایج مطالعات انجام شده در ایران و جهان پیرامون «آب مجازی» را بررسی کرد.

این مرکز با بیان این مطلب که پیشرفت و توسعه بشر به همراه رشد جمعیت و افزایش تقاضا از یک طرف و محدودیت عرضه منابع طبیعی از طرف دیگر باعث شده است استفاده بهینه و مناسب از این منابع از اهمیت زیادی برخوردار باشد، افزود: در این میان منابع آب به دلیل روند رو به رشد مصارف آب به ویژه در کشورهای در حال توسعه از اهمیت مضاعفی برخوردار است و چشم انداز تولید و دستیابی به امنیت غذایی را در این کشورها به شدت تهدید می کند.

رویکرد تجارت آب مجازی به عنوان رویکردی که به نهاده آب در تولید و مصرف کالاهای مختلف اهمیت می دهد تقریبا دو دهه است که معرفی شده و مورد بحث قرار گرفته است. این رویکرد به این موضوع می پردازد که به ازای کالاهایی که تولید یا مصرف می شود چقدر منابع آب استفاده شده است.

بر اساس این مفهوم، بحث تجارت آب مجازی اهمیت پیدا کرده و کشورها به این موضوع علاقمند شده اند که بدانند در تجارت کالاهای کشاورزی و صنعتی که انجام می دهند چه میزان آب صادر و یا چه میزان آب وارد می کنند؟ همچنین چقدر در تامین امنیت غذایی و تولید کالاهای مورد نیاز داخلی خود به آب های داخل کشورشان متکی هستند ؟ بنابراین در پاسخ به سوالات مذکور، تجارب آب مجازی به عنوان یکی از رویکردهای مدیریت منابع آب مورد پذیرش قرار گرفت و در کشورهای زیادی مطالعات به سمت محاسبه رد پای آب مجازی کالاهای تجارت شده سوق پیدا کرد.

از این رو، مطالعه حاضر با هدف بررسی و تحلیل مطالعات به عمل آمده داخلی و تجربیات کشورهای دیگر انجام شد تا نقش تجارت آب مجازی در مدیریت منابع آب را بررسی کند و مشخص شود که چه حجمی از منابع آب کشورها از طریق تجارت و به صورت مجازی انتقال داده می شود. به عبارت دیگر، تجارت آب مجازی چقدر در مدیریت منابع آب نقش دارد و چه انتظاری می توان از آن داشت؟

نتایج بررسی مطالعات انجام شده داخلی و خارجی در گزارش حاضر نشان داد که حجم تجارت شده آب مجازی سهم بسیار زیادی از کل منابع آب تجدیدپذیر ندارد، ولی برخی کشورها بر اساس آینده نگری که دارند، درصد خودکفایی از آب های داخلی را کاهش و به واردات محصولات آب بر کشاورزی رو آورده اند.

در این ارتباط ، پژوهش های مختلفی میزان صرفه جویی در منابع آب از طریق واردات محصولات کشاورزی و صنعتی توسط ایران را گزارش کرده اند. از جمله این مطالعات می توان به مطالعه چاپگین (2004) اشاره کرد که بر اساس آن ایران از طریق واردات محصولات کشاورزی طی دوره زمانی 1997-2001 ، حدود 19 میلیارد متر مکعب آب صرفه جویی کرده است. پژوهش هاکسترا (2003) نیز این رقم را برای دوره زمانی 1995-1999 حدود 29/1 میلیارد متر مکعب محاسبه کرده است.

در مطالعات داخلی نیز یافته های پژوهش جعفری و زارعی (1386) نشان می دهد که خالص واردات آب مجازی ایران در طول سال های 1375-1383 حدود 12/8 میلیارد متر مکعب بوده است.

علاوه بر این، نتایج مطالعه محمدی کانی گلزار (1391) نشان می دهد که ایران در طول دوره 1380-1388 برای 32 محصول عمده کشاورزی، وارد کننده خالص آب مجازی بوده و سالیانه 13/7 میلیارد متر مکعب آب از این مبادلات ذخیره کرده است. بنابراین ، می توان نتیجه گرفت که میزان صرفه جویی در منابع آب از طریق تجارت آب مجازی در ایران بین 10 تا 25 درصد کل منابع تجدیدپذیر سالیانه بوده است.

همچنین طبق پژوهشی که توسط چاپگین و هاکسترا (2004) انجام شده است، متوسط جریان بین المللی آب مجازی در طول دوره 1997 تا 2001 حدود 1625 میلیارد مترمکعب در سال بوده است که از این میزان، سهم محصولات کشاورزی و دامی حدود 78 درصد و سهم محصولات صنعتی 22 درصد است. علاوه بر این، میزان آب مجازی تجارت شده، تقریبا معادل 16 درصد کل آب مصرف شده در جهان بوده است.

با وجود این، استفاده از رویکرد تجارت آب مجازی به عنوان یکی از روش های مدیریت منابع آب مورد پذیرش اکثر محققین است و بر این نکته تاکید کرده اند و راهکارهای مختلفی برای دستیابی به آن بیان نموده اند. اگر چه لازم است به میزان اثرگذاری آن در جلوگیری از بحران آب توجه شود.

بر این اساس، لازم است یک بهینه سازی اقتصادی در مورد تجارت آب مجازی یا تراز بین صادرات و واردات آب مجازی با عنایت به حفظ سطح درآمد تولید کنندگان کالاها و خدمات، مسائل محیط زیستی و مسائل اجتماعی آن صورت گیرد تا بتوان تاثیرگذاری این ابزار را در کنترل بحران منابع آب افزایش داد.