توجه به صنایع تبدیلی ، راهبردی استراتژیک جهت استقرار و توسعه برنامه ریزی روستایی

یکی دیگر از راهکارهای جلب سرمایه گذاری خارجی در ایجاد و توسعه صنایع تبدیلی است. همچنین باید سازوکاری را فراهم کرد تا کشاورزان و تولیدکنندگان مواد خام کشاورزی در ارزش افزوده ایجاد شده ناشی از فرآوری محصولات کشاورزی سهیم شوند. از سوی دیگر باید بستر لازم برای سرمایه گذاری تأسیسات زیربنایی مانند نواحی صنعتی و مجتمع های صنایع کشاورزی فراهم شود.

 

جایگاه توسعه صنایع تبدیلی در توسعه روستاها

در چند قرن اخیر، با رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهان، عقب ماندگی مناطق روستایی بیشتر نمایان شده است، به طوری که اکثراً روستاییان نسبت به شهرنشینان دارای درآمد کمتری هستند  و از خدمات ناچیزی برخوردارند . با توجه به این مطلب، باید گفت اگر قرار باشد تحول و پیشرفت در روستاها اتفاق بیافتد و تغییری در زندگی روستاییان رخ دهد، این تحول باید در بخش کشاورزی صورت پذیرد و می توان گفت توسعه و پیشرفت روستایی بدون تحول در بخش کشاورزی غیر ممکن به نظر می‌رسد ، به همین علت حتی اگر توسعه روستایی را مترادف با توسعه کشاورزی ندانیم ، ولی به صورت قاطعانه باید گفت توسعه کشاورزی قسمت اعظم  توسعه روستایی را در بر می‌گیرد . با همین استدلال باید بیان داشت که اگر قرار باشد توسعه صنعتی در روستاها اتفاق بیافتد این توسعه صنعتی نیز باید در رابطه و تعامل با توسعه کشاورزی باشد.

لزوم گسترش صنایع تبدیلی

با توجه به نیاز به توسعه روستاها و نیاز روز افزون جامعه به غذا و رشد جمعیت و کاهش منابع غذایی، یکی از مهمترین مسائلی که توجه دولتمردان، اندیشمندان و محققان را به خود معطوف داشته است لزوم گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی روستایی است . در این زمینه صنایع تبدیلی با به کارگیری محصولات کشاورزی به عنوان مواد اولیه می‌تواند عاملی برای توسعه روستاها و استفاده بهتر از این محصولات تلقی شود. بسیاری از محصولات کشاورزی دارای زمان تولید و مصرف متفاوتی هستند. تولید یا برداشت آنها معمولاً در یک زمان مشخص و کوتاه، ولی مصرف در زمان طولانی تری صورت می‌گیرد. صنایع تبدیلی می‌تواند با حفظ و نگهداری محصولات، در آنها به گونه‌ای تغییر و تبدیل ایجاد نماید که امکان مصرفشان در طی سال میسر باشد . اصولاً در تعریف صنایع تبدیلی می‌توان به مجموعه فعالیت‌های صنعتی که با فرآوری محصولات کشاورزی از طریق تغییرات فیزیکی و شیمیایی، ذخیره سازی، بسته‌بندی و توزیع، به تبدیل و نگهداری آن‌ها کمک می‌کند، اشاره کرد . صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی، ایجاد ارزش افزوده در بخش کشاورزی، افزایش سطح درآمد روستاییان، بالا بردن بهره‌وری بخش کشاورزی و افزایش سهم اشتغال صنعتی در مناطق روستایی و نیز به عنوان جزئی از فرآیند توسعه روستایی ایفای نقش می کند. این صنایع در فرآیند توسعه کشور نقش کلیدی داشته و توجه بیشتر به آن ، تسریع در رشد و توسعه کشاورزی و اقتصادی کشور را در پی خواهد داشت. با وجود این، موضوع صنایع تبدیلی و تکمیلی علی‌رغم اهمیت آن ، در ایران مقوله نسبتاً جدید است که هنوز آن گونه که شایسته بخش کشاورزی و اقتصاد ملی است، مورد حمایت و هدایت قرار نگرفته است.

همین موضوع و موضوعاتی از این قبیل موجب تاکیدات موکد مقام معظم رهبری و سایر مسئولین نظام و دلسوزان کشور در این زمینه شده است.

چرایی توجه دولت ها به صنایع تبدیلی مواد غذایی

به طور کلی می توان علل عمده اولویت بندی‌ها و برنامه‌های کاری کشورمان و سایر کشورهای در حال پیشرفت در توجه ویژه به بخش صنایع تبدیلی غذایی را به این صورت بیان نمود.

 -  اشتغالزایی و افزایش مشارکت مستقیم یا غیر مستقیم آن در تولید درآمد ملی
 - تغییر ترکیب صادرات محصولات کشاورزی از مواد خام به محصولات با ارزش افزوده بالاتر
- کاهش فقر در مناطق روستایی؛ طبق آمار بانک جهانی 75 درصد جمعیت فقیر جهان، در مناطق روستایی زندگی می کنند.
- کاهش ضایعات در مراحل مختلف تولید با توسعه صنایع فرآوری محصولات کشاورزی
 - مواجهه کشورهای در حال پیشرفت با منابع محدود و لزوم برنامه ریزی جهت استفاده بهینه از آنها
 - افزایش سطح درآمدها و تغییر الگوهای زندگی، تغییر رفتارهای مصرف مواد غذایی را به سوی محصولاتی با کیفیت بالاتر و مغذی‌تر هدایت می‌نماید.

در همین رابطه در قوانین بالادستی کشور به امر گسترش صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی توجه ویژه‌ای شده است. این تاکیدات به ویژه در برنامه چهارم و پنجم توسعه به وضوح مورد توجه قرار گرفته است. از جمله  این قوانین می توان به ماده 18 قانون برنامه چهارم توسعه کشور، تبصره2 ماده17 قانون برنامه پنجم توسعه، همچنین بند ب ماده 193 و ماده 144 همین قانون اشاره کرد.

حال با توجه به مطالب ارائه شده بر کسی پوشیده نیست که گسترش صنایع تبدیلی یکی از بهترین روش های توسعه اشتغال و افزایش درآمدها در مناطق روستایی است و از سوی دیگر، ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی مؤثرترین راهکار برای کاهش حجم ضایعات کشاورزی به شمار می‌رود.

 

اهمیت و راهکارهای گسترش صنایع تبدیلی در روستاها
چرا مقام معظم رهبری تاکید دارند راه توسعه روستاها، ایجاد صنایع تبدیلی در خود روستاها است (05/06/1393 در دیدار با هیئت دولت) را شاید بتوان حلقه ی مفقوده بحث ایجاد و گسترش صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی دانست. چرا معظم له تاکید دارند که صنایع تبدیلی در خود روستاها و نواحی روستایی باید ایجاد شود؟

شاید بتوان واضح‌ترین جواب به این سوال را این گونه داد که هدف معظم له از مطرح کردن این بحث بازگشت ارزش افزوده ی محصولات کشاورزی به خود روستا و ایجاد اشتغال و درآمد بیشتر برای روستاییان دانست، زیرا آنچه که اکنون در مورد صنایع تبدیلی در کشور شاهد آن هستیم آن است که بسیاری از کارخانه‌های صنایع تبدیلی به دور از مناطق روستایی و در جوار شهرها و در شهرک‌های صنعتی ایجاد شده‌اند و بعضاً حتی فروش محصولات کشاورزی به عنوان ماده اولیه به این قبیل کارخانه ها نه به وسیله ی کشاورزان بلکه توسط دلال‌ها و واسطه‌ها انجام می‌شود و یا  اینکه عواملی که در استخدام این کارخانه‌ها هستند، در فصل برداشت محصول و در اوج تولید، محصول را به بهایی ناچیز از کشاورز خریداری می‌کنند و با فراوری و ذخیره سازی، محصولات فرآوری شده را در طی سال به بهایی چندین برابر قیمت محصول اولیه به فروش می‌رسانند.

آنچه که در این بین می تواند به کشاورزان و روستاییان کمک کند این است که با آگاهی دادن به کشاورزان  آنان را تشویق به جمع آوری سرمایه های خرد در قالب تعاونی نمود تا به این وسیله ارزش افزوده محصولات کشاورزی به خود روستاییان بازگردد. راهکار دیگر حمایت از جوانان روستایی دانش آموخته دانشگاه‌هاست که با توجه به علم و دانشی که دارند اقدام به ایجاد این قبیل صنایع در مناطق روستایی نمایند.

راهکار دیگر سرمایه‌گذاری خیرین و ایجاد صنایع تبدیلی برای روستاییان است که این حمایت می‌تواند به صورت مشارکت در ساخت، وقف، عقود اسلامی و... باشد. همچنین این راهکارها را می توان به صورت تلفیقی به کار برد. آنچه که در این بین مهم به نظر می‌رسد این است که با ایجاد صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی در قالب صنایع کوچک و صنایع روستایی ارزش افزوده محصولات کشاورزی به بهترین نحو در خود روستاها باقی بماند و موجبات کاهش فقر، بیکاری، مهاجرت و... در مناطق روستایی را فراهم آورد. دولت نیز باید حمایت های لازم جهت گسترش این گونه صنایع را با رویکرد پیشرفت روستاها فراهم کند. 

 

 نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی در ایجاد ارزش افزوده محصولات کشاورزی
صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به صنایعی گفته می شود که به فرآوری و عمل آوری محصولات نباتی و حیوانی (اعم از زراعی، باغی، شیلاتی، دام و طیور، جنگل و مرتع) می پردازد، فرآوری دربرگیرنده، تغییرات فیزیکی، شیمیایی، ارگانولپتیکی، نگهداری، بسته بندی و توزیع است؛ به عبارت دیگر، صنایع تبدیلی و تکمیلی به صنایع گفته می شود که با زیرمجموعه این بخش ارتباط مستقیم دارد و به عبارت بهتر، این صنایع، فرآیند تولید مواد کشاورزی را کامل کرده و آنها را به صورت بهینه آماده ورود به بازار مصرف می سازد.

بدون تردید ایجاد صنایع تبدیلی یکی از سودمندترین ارتباطات بین دو بخش صنعت و کشاورزی است. این صنایع از میزان بیکاری های دایمی و فصلی در مناطق روستایی می کاهد. همچنین زمینه مناسب جهت توسعه بخش کشاورزی را فراهم آورده و به افزایش تولیدات، بهره وری، ایجاد فرصت های شغلی، تامین نیازهای اساسی، پیوند با دیگر بخش های اقتصادی و کاهش نابرابری های منطقه ای منجر خواهد شد. لذا این گونه صنایع می تواند پیشنیاز استراتژی صنعتی شدن و تامین کننده امنیت غذایی در کشور باشد.

صنایع غذایی بیش از ۸۵ درصد صنایع تبدیلی و تکمیلی مربوط به بخش کشاورزی را تشکیل می دهد و با توجه به آثار مستقیم و غیرمستقیم این صنایع از نظر تولید و اشتغال که در بخش کشاورزی بر جای می گذارد و موجب رشد و شکوفایی، در سطح کلان اقتصاد می شود.

اهمیت صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی را زمانی بیشتر درمی یابیم که توجه کنیم بعد از صنایع سنگین، صنایع غذایی از نظر وسعت و گستردگی، دومین مقام را در جهان دارا هستند. صنایع غذایی استراتژیک، غلات، قند، لبنیات و روغن را نیز در بر می گیرد. در ضمن با توجه به میزان ارزش افزوده در این صنایع که با ارزش افزوده در صنایع پتروشیمی برابری دارد، با جایگزینی صدور این محصولات به جای صدور قسمتی از نفت، می توان به شکوفایی اقتصادی نزدیک تر شد.

در اقتصاد کشاورزی معاصر، صنایع تبدیلی عامل مهمی در فرآوری محصولات کشاورزی می باشد که از یک سو، ارزش افزوده محصولات اولیه بخش را ارتقا می دهد و از سوی دیگر محصولاتی به بازار ارائه می کند که با استفاده از تکنولوژی مدرن به دست آمده اند. بنابراین، از نظر استمرار تولید و مولد بودن دارای ویژگی های مناسبی هستند. علاوه بر این از منابع موجود به نحو مطلوبی استفاده و کارایی شده و راندمان صنایع نیز به نحو قابل توجهی افزایش می یابد.صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی به صنایعی گفته می شود که به فرآوری و عمل آوری محصولات کشاورزی می پردازد و به عبارت دیگر با زیرمجموعه این بخش ارتباط مستقیم دارد و فرآیند تولید مواد کشاورزی را کامل می کند.

نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی در توسعه بخش کشاورزی و ایجاد ارزش افزوده این بخش بسیار سازنده و مهم و از جهات زیر قابل بررسی است:

۱) کاهش ضایعات : هم اکنون ضایعات بخش کشاورزی حدود ۳۰ درصد است که ارزش این حجم از ضایعات، متاسفانه تا رقم ۵ میلیارد دلار در سال برآورد می شود. به همین جهت گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی می تواند با فرآیندهایی چون فرآوری در بسته بندی یکی از موثرترین گزینه های کاهش این حجم از ضایعات باشد.

۲) افزایش اشتغال : ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی در مناطقی که از اقتصاد کشاورزی برخورداند فرصت های شغلی و سرمایه گذاری مناسبی را به ویژه در مناطق روستایی فراهم نموده و ضمن جلوگیری از بیکاری های فصلی در اشتغال روستاییان و جلوگیری از مهاجرت آنها به شهرها در ارزش افزوده بخش کشاورزی موثر است.

۳) توسعه صادرات : بدون تردید گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی با فرآورده های محصولات کشاورزی و افزایش ماندگاری این محصولات موجب مزیت رقابتی و افزایش صادرات می شود.

۴) کاهش ریسک در بخش اقتصادی : با توجه به ارتباط مستقیم تولید کشاورزی با شرایط محیطی و اقلیمی و ریسک پذیر بودن فعالیت های این بخش توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی علاوه بر افزایش درآمد کشاورزان، باعث تنظیم بازار و ثبات قیمت ها می شود.

۵) تکمیل زنجیره بازاریابی : با گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی، ضمن ایجاد اشتغال برای فارغ التحصیلان این بخش، با ایجاد تنوع در محصولات کشاورزی قدرت پاسخگویی بازار را برای انواع سلیقه های مختلف فراهم نموده و زنجیره بازاریابی را تکمیل می نماید .

 

نقش صنایع تبدیلی و تکمیلی را در افزایش ارزش افزوده این بخش می توان از چند جهت برشمرد:

۱) کاهش ضایعات کشاورزی و افزایش سطح تولید: محصولات کشاورزی در کمترین زمان در معرض فساد قرار می گیرند، به همین دلیل، حتی اگر در تولید محصولات کشاورزی بهترین و باکیفیت ترین محصول تولید شود باید با فرآوری، از ضایعات آن جلوگیری شود. هم اکنون ضایعات بخش کشاورزی حدود ۳۰ درصد است که ارزش این حجم از ضایعات، متاسفانه تا رقم ۵ میلیارد دلار در سال برآورد می شود. به همین جهت گسترش صنایع تبدیلی و تکمیلی می تواند یکی از موثرترین گزینه های کاهش این حجم از ضایعات باشد.

بخش عمده ضایعات محصولات کشاورزی به دلیل فاصله زمانی و مکانی مراکز تولید تا کارخانه ها و صنایع به دلیل غیرمنطقی، وارد سبد ضایعات می شود که در صورت ایجاد صنایع تبدیلی، این مقدار ضایعات به چرخه تولید بازگشته و علاوه بر تامین کسری نیاز داخلی، امکان صادرات و در نتیجه کسب درآمد ارزی را فراهم می نماید.

نزدیکی صنایع تبدیلی به محل تولید، از مقدار ضایعات می کاهد، ضمن این که موجب حذف هزینه حمل و نقل و در نتیجه کاهش قیمت تمام شده فرآورده های تولیدی نیز می شود.

۲) افزایش اشتغال و پیشگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها: صنایع تبدیلی بخش کشاورزی نیز ضمن ایجاد فرصت های شغلی و سرمایه گذاری مناسب جایگاه ویژه ای در فرآوری محصولات کشاورزی به ویژه در مناطق روستایی دارد.
کشاورزی به عنوان محور توسعه اقتصادی ایران (که معادل یک چهارم تولید ناخالص ملی، یک سوم نیروی اشتغال و همچنین تامین چهارپنجم نیاز غذایی کشور را به عهده دارد) به علت شیوه ی کاشت سنتی و عدم به کارگیری مکانیزاسیون کشاورزی (که منجر به افزایش هزینه های تولید و نیز قیمت تمام شده محصولات تولیدی شده) و ادامه فعالیت کشاورزی را از نظر اقتصادی غیرقابل توجیه نموده که این عوامل زمینه ترک روستانشینان از محل زندگی آنها را (به جهت پیدا کردن شغل و حرفه مناسب فراهم نموده است). با توجه به این که مکانیزاسیون کشاورزی را در شرایط کنونی ( به علت نامناسب بودن زمین های کشاورزی به دلیل کوچک بودن وسعت زمین های مزروعی ) امری محال و غیرممکن است، ضرورت ایجاد صنایع تبدیلی مناسب ترین راهکار برای جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستانشینان به شهرها و ممانعت از نابودی هر چه سریع تر کشاورزی ایران به نظر می رسد.

صنایع تبدیلی دارای تجهیزات سبک با تکنولوژی ساده تر می باشد که مواد اولیه مورد نیاز آن به راحتی در مناطق روستایی یافت می شود.

همچنین از آنجا که کشاورزان پس از برداشت محصول تا زمان آماده سازی زمین برای فصل بعدی کاشت، به طور معمول بیکارند، از آن طرف هم صنایع تبدیلی با انبار کردن مواد اولیه قادرند در زمان دلخواه، فعالیت خود را پی بگیرند از مهاجرت بی رویه روستانشینان با ایجاد اشتغال جلوگیری می کند که یکی از نتایج صنایع تبدیلی به ویژه در روستاها خواهد بود.

گسترش این صنایع باعث تثبیت سطح درآمد و افزایش سود کشاورزان می شود و همچنین شرایطی فراهم خواهد شد که در زمان افزایش تولید محصولات و کاهش تقاضا برای تولیدات خام، مانع از ضایع شدن آن و نوسانات منفی قیمت می شود.

توجه به این که روستاییان عمده ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی هستند و از این طریق کسب درآمد می کنند، بنابراین توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی در این بخش می تواند به افزایش درآمد آنها نیز کمک کند.

۳) افزایش مزیت رقابتی برای صادرات : بخش کشاورزی یکی از مزایای نسبی کشور در بازارهای صادراتی است و توانایی مناسبی برای رونق صادرات و افزایش ارزآوری دارد اما نبود نگرش های مدیریت بر صدور محصولات این بخش موجب شده تا از فرصت های صادراتی آن به خوبی استفاده نشود.

در واقع نگاه صادرکنندگان بخش کشاورزی به بازارهای بین المللی از منظر کسب درآمد فوری و بدون تلاش زیاد است در حالی که اندکی تلاش برای تبدیل محصولات کشاورزی به فرآورده های با ارزش افزوده، علاوه بر آن که مقدار کسب درآمد از بازارهای صادراتی را افزایش می دهد، طول عمر ماندگاری در بازارها را نیز بالا می برد.

صادرات فله ای محصولات کشاورزی همواره عاملی برای فروش تولیدات این بخش در بازارهای بین المللی با حداقل قیمت جهانی بوده و فرصت های ارزآوری قابل توجهی را از دست صادرکنندگان ایران ربوده است.
عدم مطالعه و توجه دقیق برخی صادرکنندگان محصولات کشاورزی به خواست ها و علائق بازارهای بین المللی موجب شده تا محصول صادراتی آنها در بازار هدف با استقبال روبه رو نشود و صادرکنندگان با توجه به فرصت محدود نگهداری این قبیل محصولات ناچار به عرضه آنها به پایین ترین قیمت شوند در حالی که تبدیل محصول اولیه به فرآورده تبدیلی، علاوه بر ایجاد ارزش افزوده و افزایش مدت نگهداری محصول صادراتی، موجب توسعه کارآفرینی و گردش بیشتر سرمایه صنعتی خواهد شد.

 

تغییر ساختار کشاورزی و صادرات را باید تاثیر انکارناپذیر صنایع تبدیلی دانست. این خصیصه به دلیل ویژگی صنایع یادشده در ایجاد ارزش افزوده است. زیرا با حفظ خواص محصولات، موجب بالا رفتن کیفیت و ارزش افزوده می شوند. اما از سوی دیگر، گسترش کشاورزی موجب رونق و توسعه صنایع تبدیلی را فراهم می آورد.

در کشور ما فرآوری محصولات صادراتی و تطابق آن با استانداردهای جهانی بسیار ضعیف است به طوری که در محصولاتی مثل زعفران و خرما که جزو برترین تولیدکنندگان آن هستیم متاسفانه، از نظر بسته بندی و فرآوری جزو عقب مانده ترین کشورها محسوب می شویم که همین امر خسارات فراوانی را متوجه کشورمان ساخته است در حال حاضر محصولات کشاورزی به صورت خام و فرآوری نشده صادر می شود که با رونق و توسعه این صنایع و مطابقت تولید با استانداردهای جهانی می توان بازارهای صادراتی بهتر و ارزش افزوده بیشتری را به دست آورد.

۴) کاهش ریسک در بخش اقتصادی کشاورزی: در حال حاضر به دلیل نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی در بخش کشاورزی، کشاورزان با ریسک تولید می کنند در صورتی که توسعه این صنایع علاوه بر افزایش درآمد کشاورزان، باعث تنظیم بازار و ثبات قیمت ها می شود.

بخش مهمی از بازاریابی محصولات کشاورزی تشکیل و توسعه صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات کشاورزی است اما این صنایع هنوز در زیربخش های مختلف توسعه نیافته است در صورتی که توسعه آن مزایای بسیاری از جمله افزایش تولید، گسترش بازارها و متنوع شدن محصولات و... را به همراه خواهد داشت.

با تاسیس صنایع فرآوری محصولات کشاورزی، کارخانجات می توانند با کشاورزان قرارداد ببندند و با قیمت مشخص و تضمین شده محصولات را بخرند در حالی که هم اکنون به دلیل نبود این صنایع، کشاورزان با ریسک تولید می کنند.

۵( تکمیل زنجیره بازاریابی:  توسعه این صنایع زنجیره بازاریابی در بخش کشاورزی را کامل می کند و همچنین باعث اشتغال فارغ التحصیلان و دست اندرکاران بخش های مرتبط با کشاورزی می شود و از طرف دیگر کیفیت محصولات کشاورزی و زمینه انتخاب مصرف کننده را گسترش می دهد.