سهم پژوهشگاه‌های فرهنگی هنری از بودجه ۱۴۰۰ چقدر است؟ / نهاد‌هایی با اهداف مشابه، خروجی نامشخص اما بودجه مستقل

گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو- رعنا مقیسه؛ گیجی! این احساسی است که به احتمال بالایی موقع جستجو یا حتی خواندن اسامی ردیف شده پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های تحقیقی فرهنگی هنری به هر کسی دست خواهد داد. نام‌هایی که بعضا کافیست فقط واژه‌هایشان را جابه‌جا کنیم تا عینا شبیه یکدیگر شوند! پژوهشگاه‌هایی با کارکرد‌های نزدیک به هم که البته ردیف بودجه مستقلی دارند. یک هفته‌ای می‌شود که بودجه ۱۴۰۰ با همه جنجال‌هایش به مجلس ارائه شده و بازار بررسی و اظهار نظرات در مجلس گرم است. کمیسیون فرهنگی هم اعلام کرده که تا روز یکشنبه بررسی کلیات بودجه فرهنگی کشور را به پایان خواهد رساند. در حوزه فرهنگ و هنر در کنار وزارت ارشاد، صدا و سیما، دستگاه‌های زیر مجموعه‌شان و نهاد‌های دینی؛ بخشی از بودجه به پژوهشگاه‌های فرهنگی هنری اختصاص دارد که کارکرد و اهداف آن‌ها را طبق آنچه در اساسنامه‌شان درج شده بررسی می‌کنیم:

پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات
پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات آن‌طور که در معرفی آن آمده برای رفع نیاز‌های پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در سال ۱۳۷۸ تشکیل شد و با سرلوحه قرار دادن رویکرد «مسأله محوری» کار خود را آغاز نمود. مهم‌ترین هدف پژوهشگاه، پژوهش در چارچوب وظایف و تکالیف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به منظور شناخت تنگنا‌ها و مشکلات این حوزه وسیع، شناسایی قابلیت‌ها و ظرفیت‌ها و ارائه راهبرد‌ها و راهکار‌های مناسب برای حل مشکلات و رشد و توسعه قابلیت‌ها در مسیر تعالی فرهنگی کشور است که در سند چشم‌انداز منعکس شده است.
بودجه این پژوهشگاه در سال ۹۹، ۸۰,۰۰۰ میلیون ریال بوده و در سال ۱۴۰۰ قرار است ۱۴۵,۰۰۰ میلیون ریال بودجه بگیرد.

موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی
پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با هدف «پژوهش در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی و توسعه و ارتقای علوم انسانی و اجتماعی» تأسیس شده است. ایده اولیه نیاز به تأسیس پژوهشکده‌های مستقل در حوزه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با تأکید بر نیاز‌های علمی دانشگاهی کشور، از تحقیقات و مطالعاتی به دست آمد که در دفتر برنامه‌ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام شد. نیاز به انجام پژوهش‌ها و مطالعاتی که هدف آن‌ها ارائه نظریه، ایده و راهبرد به نظام تصمیم‌گیری باشد، همچنین، ضرورت ارتباط پیاپی با صاحبنظران و نخبگان و تداوم فعالیت مرکزی برای تحلیل و نظریه‌پردازی درباره آموزش عالی ایران، سبب تأسیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی گردید.

این پژوهشکده دارای چهار گروه پژوهشی مطالعات آینده‌نگر، مطالعات اجتماعی، مطالعات زنان و مطالعات فرهنگی است و برای سال آینده بودجه‌ای ۱۷۸,۷۸۶ میلیون ریالی دارد. همین موسسه در سال گذشته ۱۲۴,۱۲۵ میلیون ریال بودجه داشته که با بودجه ۱۴۰۰ تقاوتی پنج میلیارد تومانی دارد.

 

این پژوهشگاه که برای سال آینده بودجه‌ای ۹۶۶,۲۰۰ میلیون ریالی خواهد داشت برای پژوهش و تحقیق و تتبع در تمامی حوزه‌های علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و کمک به توسعه بیشتر علوم انسانی در کشور تشکیل شده است. اولین وظیفه اصلی پژوهشگاه انجام پژوهش در حوزه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. این پژوهشگاه از ۱۴ پژوهشکده زبان و ادبیات، تاریخ ایران، پژوهشکده مطالعات تطبیقی اقتصاد و مدیریت، پژوهشکده مطالعات اجتماعی، پژوهشکده زبان شناسی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، پژوهشکده اندیشه سیاسی، انقلاب و تمدن اسلامی، پژوهشکده حکمت معاصر، پژوهشکده غرب شناسی و علم پژوهی، پژوهشکده اخلاق و تربیت، پژوهشکده مطالعات تطبیقی حقوق، پژوهشکده نظریه پردازی سیاسی و روابط بین الملل، پژوهشکده فرهنگ معاصر، پژوهشکده مطالعات قرآنی و پژوهشکده دانشنامه نگاری تشکیل شده است که سال گذشته ۲۰۰، ۷۵۰ میلیون ریال بودجه به آن احتصاص داشته.


موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران به منظور پاسخگویی به نیاز‌های پژوهشی کشور در زمینه‌های فلسفه، حکمت و دانش‌های مرتبط تأسیس شده است. کمک به توسعۀ پژوهش در زمینه‌های حکمت اسلامی، فلسفۀ غرب، کلام، ادیان و عرفان، فلسفۀ تطبیقی، منطق، تاریخ و فلسفه علم، مطالعات علم و فلسفه دین، کوشش برای نشر فرهنگ فکر و اندیشۀ فلسفی و منطقی در جامعه و ارتقای سطح دانش و بینش اسلامی و زمینه‌سازی مناسب برای ارتقای فعالیت‌های پژوهشی فلسفی و نظری در کشور از جمله وظایف این موسسه پژوهشی است که ۱۸۶,۴۱۷ میلیون ریال برای سال ۱۴۰۰ بودجه دارد. بودجه این نهاد در سال گذشته ۱۰۹,۱۳۶ میلیون ریال بوده است.

پژوهشکده فرهنگ هنر و معماری
این پژوهشکده که از زیر مجموعه‌های جهاد دانشگاهی محسوب می‌شود برای فعالیت‌های پژوهشی در زمینه‌های هنری تاسیس شده که ردیف بودجه مستقلی در بودجه ۱۴۰۰ دارد. ۱۱,۸۹۵ میلیون ریال بودجه‌ای است که قرار است در سال آینده به این پژوهشکده تعلق بگیرد. رقمی که در سال گذشته ۹,۸۶۹ میلیون ریال بوده است.

پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی
این پژوهشکده به منظور تحقق بخشی از وظایف علمی پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) و نیز کمک به رفع نیاز‌های پژوهشی کشور در زمینه زندگی و آراء و اندیشه امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، در سال ۷۴ تاسیس شد.
این پژوهشکده وظایفی مثل انجام پژوهش‌های بنیادی، کاربردی در زمینه آراء و اندیشه‌های امام خمینی (س) و شناخت انقلاب اسلامی و رشته‌های وابسته به آنها، انجام فعالیت‌های ضروری در جهت بکارگیری نتایج به عمل آمده و ایجاد ارتباط مطلوب و هماهنگ با نیرو‌های ذیصلاح متخصص و مبتکر در مراکز علمی و پژوهشی کشور و فراهم نمودن امکانات لازم در جهت یاری رساندن به آن‌ها را بر عهده دارد.

این پژوهشکده در سال آینده بودجه‌ای دوازده میلیارد تومانی دارد که نسبت به سال ۹۹ که ۹۵,۰۰۰ میلیون ریال از بودجه را به خود اختصاص داده بود، نزدیک به دو میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان افزایش داشته.

 

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
این پژوهشگاه با هدف نظریه‌پردازی و نوآوری علمی در جهت توسعه و تعمیق معرفت دینی، و نیز بسط مطالعات راهبردی و کاربردی گره‌گشا در قلمرو حکمت و اندیشه‌ی دینی، فرهنگ، معارف و علوم انسانیِ اسلام، تعمیق و تحکیم بنیاد‌های معرفتی گفتمان فکری انقلاب اسلامی و رفع نیازمندی‌های نظری جمهوری اسلامی در زمینه‌ی نظامات اجتماعی و رفتاری اسلام و ارائه‌ی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، مطالعه‌ی مقایسه‌ای (تطبیقی) و نقد فعال، مبتکرانه و روشمند مکاتب و نظریه‌های معارض و رقیب در قلمرو حکمت و اندیشه‌ی دینی، فرهنگ و علوم انسانی اسلامی و دفاع علمی از حکمت و معرفت دینی و فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی فعالیت می‌کند. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ۲۸۳,۵۳۱ میلیون ریال از بودجه سال آینده را به خود اختصاص داده است. این رقم در سال ۹۹، ۲۲۷,۰۶۰ میلیون ریال بود.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نهادی پژوهشی است که برای سهل‏ نمودن دسترسی به منابع و متون علوم اسلامی و فرهنگ دینی و مقدمات مربوط به آن با استفاده از فن‏ آوری اطلاعات و ارتباطات، و توسعه و تعمیم آن در حوزه‏‌های علمیه و مجامع فرهنگی داخلی و بین‏ المللی تشکیل گردیده است. این مرکز که در سال ۱۳۶۸ با هدف اشاعه فرهنگ غنی اسلام، تسهیل دستیابی به منابع و متون اصیل دینی و نیز سرعت بخشیدن به امر کاوش و پژوهش در حوزه علوم اسلامی با بهره گیری از فناوری اطلاعات و به کارگیری امکانات رایانه‌ای برای ارائه معارف حقّه اهل بیت علیهم السلام به جهانیان در شکل و قالب جدید، تاسیس شد، بودجه‌ای ۲۵۱,۰۰۰ میلیون ریالی برای سال ۱۴۰۰ دارد. بودجه این مرکز نسبت به سال ۹۹ نزدیک به ده میلیارد تومان افزایش داشته است.

بنیاد سعدی
این بنیاد که بودجه‌ای بیست میلیارد تومانی برای سال آینده دارد به منظور تقویت و گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور و ایجاد تمرکز، هم‌افزایی و انسجام در فعالیت‌های مرتبط با این حوزه و بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های موجود کشور، بنیادی به نام «بنیاد سعدی» تأسیس شد تا براساس اهداف، سیاست‌ها، راهبرد‌ها و ضوابط حاکم بر روابط فرهنگی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، مدیریت راهبردی و اجرای فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و رسانه‌ای را در حوزه گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور با هماهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی عهده‌دار شود. بودجه این بنیاد در سال گذشته ۱۳۵,۰۰۰ میلیون ریال بوده است.

مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت
مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با هدف تعمیق و توسعه تفکر، تحقیق و نظریه پردازی درباره مبانی، اصول، شاخص‌ها و دیگر ابعاد الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و تکامل فرد و اجتماع بر اساس تعالیم و ارزش‌های متعالی اسلام ناب محمدی و با بهره مندی از دستاورد‌های متقن علمی و تجارب ارزشمند بشری تشکیل شده است. ایجاد و حفظ فضای گفتمانی اصیل و قوی در حوزه و دانشگاه و در سطح جامعه حول محور الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و طراحی و تدوین پیش نویس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت به عنوان سند بالادستی حاکم بر چشم­اندازها، سیاست‌های کلی و برنامه‌های توسعه ایران از اهداف دیگر این مرکز است که ۸۵,۰۰۰ میلیون ریال بودجه برای سال ۱۴۰۰ دارد. این بودجه در سال گذشته چیزی حدود ۷۰,۰۰۰ میلیون ریال بوده است.


فرهنگستان‌ها

جمهوری اسلامی چهار فرهنگستان دارد که حوزه‌ها علمی، ادبی و هنری را تحت پوشش قرار می‌دهند. از این میان دو فرهنگستان علوم و علوم پزشکی به مباحث علمی و دو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و هنر به مسائل فرهنگی و هنری می‌پردازند. بودجه این دو فرهنگستان را بررسی می‌کنیم:

 

فرهنگستان هنر
فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران در سال ۷۷ با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شد. هدف از تاسیس این فرهنگستان، پاسداری از میراث فرهنگی، هنر اسلامی و ملی و پیشنهاد سیاست‌ها، راهبرد‌ها و دستیابی به آخرین یافته‌ها و نوآوری‌ها و نیز ارتقای فرهنگ اسلامی برای مقابله با تهدید‌های فرهنگ مهاجم است.
این فرهنگستان پیشنهاد سیاست‌گذاری برای حفظ و توسعه هنر اسلامی، ملی و محلی، مطالعه و بهره‌گیری از نظریه‌های جدید هنر، بررسی کاستی‌های نظام آموزشی کشور در زمینه هنر، حمایت از تألیف و ترجمه منابع هنری و... را بر عهده دارد.
بودجه فرهنگستان هنر در سال ۹۸، ۲۱۵,۰۸۴ میلیون ریال بوده که در سال ۱۴۰۰، به ۲۸۵,۴۴۵ میلیون ریال افزایش پیدا کرده.

پژوهشکده هنر ارگان پژوهشی فرهنگستان هنر است که در سال ۸۸ به منظور توسعه و گسترش پژوهش در زمینه هنر و زمینه سازی مناسب برای ارتقای فعالیت‌های پژوهشی مرتبط، تأسیس شده است. این پژوهشکده باید نیاز‌های پژوهشی در زمینه هنر را شناسایی و درباره آن‌ها پژوهش کند و طبق آن به ارائه مشاوره به هنرمندان، انتشار کتاب، مجله و... و برگزاری کارگاه‌های آموزشی بپردازد. پژوهشکده هنر در سال آینده ۳۲,۲۵۴ میلیون ریال ردیف بودجه مستقل دارد که این مقدار در سال ۹۹ نزدیک به یک میلیارد تومان کمتر و چیزی حدود ۲۲,۷۱۵ میلیون ریال بوده است.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی
فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ۶۸ با مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی و برای حفظ سلامت و تقویت و گسترش این زبان و تجهیز آن براى برآوردن نیازهاى روزافزون فرهنگى و علمى و فنى و رفع تشتّت و ایجاد هماهنگى در فعالیت‌هاى مراکز فرهنگى و پژوهشى در حوزۀ زبان و ادب فارسى تشکیل شده. بودجه این فرهنگستان در سال ۱۴۰۰، ۴۶۳,۳۸۰ میلیون ریال است که نسبت به سال گذشته افزایش ۱۴ میلیارد تومانی داشته است.

علاوه بر این پژوهشگاه‌ها و فرهنگستان‌ها، پژوهشکده‌هایی وابسته به نهاد‌ها و دانشگاه‌های مختلف  نیز در حوزه فرهنگ و هنر فعالیت دارند. موسسه پژوهشی فرهنگ و هنر وابسته به دانشگاه تهران، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وابسته به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از جمله همین پژوهشگاه‌ها هستند. مسئله‌ای که در خصوص پژوهشگاه‌ها و موسسه‌های تحقیقاتی در این عرصه وجود دارد، شباهت کارکردها، اهداف و وظایف برخی از آن‌ها به یکدیگر است. پراکندگی و تعددی که باعث می‌شود بودجه جداگانه‌ای برای هر کدام در نظر گرفته شود و بعضا شاهد خروجی دقیق و مناسبی از آن هم نباشیم.

 

مسئله دیگر در این حوزه میزان خروجی مطلوب و موثر این نهاد‌ها در راستای اهداف و وظایفی است که برای خود تعریف کرده‌اند. برای مثال در زمینه هنر و با وجود گذشت یکسال از شیوع کرونا که بسیاری از فعالیت‌ها به سمت آنلاین شدن حرکت کرده‌اند، نبود ساختار‌های مناسب و لازم باعث شده تا بسیاری از عرصه‌های فرهنگی و هنری در طول این ماه‌ها عملا از فعالیت بایستند. موضوعی که البته همچنان نیز حل نشده و به نظر می‌رسد نیاز به پژوهش، تحقیق و ایجاد سامانه‌های کاربردی برای عرصه‌های مختلف هنر دارد و پژوهشکده‌ها باید برای حل آن اقدام کنند، اما شاهد خروجی مطلوبی در این زمینه نیستیم.

علی مغازه‌ای پژوهشگر و دبیر هنری فستیوال موسیقی نواحی آینه‌دار درباره نحوه اختصاص بودجه به نهاد‌های مختلف فرهنگی و هنری با انتقاد از رویه سنتی بررسی و تخصیص بودجه در مجلس و دولت می‌گوید: «به دوستانی که در امر بودجه نظارت و مدیریت بیشتری دارند پیشنهاد می‌کنم وارد شرایطی شوند که به صورت اصولی و دانشگاهی ارزیابی کیفی از این همه بودجه اختصاص پیدا کرده به فعالیت‌های فرهنگی هنری کشور داشته باشند؛ که در هر بخشی که بودجه اختصاص یافته چه محصولی به مخاطبان داده شده است؟ و آیا آن محصول فرهنگی با هر گرایش سیاسی و فکری و اجتماعی توانسته جامعه مخاطبان مد نظر را پوشش دهد؟ من تصور می‌کنم پاسخ منفی خواهد بود چرا که ما همچنان در را روی یک پاشنه می‌چرخانیم و اصلاً حاضر نیستیم از این شیوه سنتی مدیریت بودجه رها شویم. در حالی که باید بدانیم و آگاه باشیم که هر آنچه در دنیای امروز پیرامون چنین فعالیت‌های مورد توجه قرار گرفته بر پایه تحولات اجتماعی تغییر پیدا می‌کند. پس چطور می‌توانیم با همان برنامه چند دهه قبل مدیریت بودجه کنیم.»

 

عماد افروغ جامعه‌شناس و استاد دانشگاه هم در این باره به خبرنگار مهر گفت: «شخصاً معتقدم بسیاری از بودجه‌هایی که تخصیص داده می‌شود، یا اصلاً خرج ماموریت‌های محوله نمی‌شود یا نظارت لازم بر نحوه صحیح هزینه کرد این بودجه‌های فرهنگی صورت نمی‌گیرد. این تجربه بنده در چند جایی است که حضور داشته و یا حضور دارم. می‌بینیم که یکی از مسائلی که حتی خودشان هم طرح می‌کنند این است که آن بودجه‌ای که به امور فرهنگی تخصیص داده شده خرج امور فرهنگی نشده است و هیچ شخص و نهادی نیز در این زمینه نظارت ندارد که بگوید چرا خرج چیز دیگری شده است و چرا این بودجه را به این نهاد اختصاص می‌دهید؟
باید نهادی باشد که بر بودجه‌های فرهنگی اعمال نظارت کند یعنی یک نهاد اجرایی، نه آن نهاد اصلی مربوط به تخصیص بودجه، یعنی سازمان برنامه و بودجه که نوعاً نظارتی ندارد. اگر قرار باشد که نگاه منظومه‌ای و سیستماتیک به فرهنگ شود، حتماً باید نهادی هم وجود داشته باشد که نظارت جدی‌تری بر اختصاص بودجه‌های فرهنگی داشته باشد و بتواند بودجه را بالا و پایین کند.»

مسئله دیگر در خصوص موسسات پژوهشی فرهنگی هنری میزان کارکرد این تحقیقات در بهبود کیفیت فرهنگ و هنر کشور است. اینکه تحقیقات و پژوهش‌های صورت گرفته در این پژوهشگاه‌ها توانسته اهداف تعریف شده برای آن‌ها را تامین کند، پس از آن به بدنه فرهنگی و هنری کشور تزریق شود و شاخص‌های کیفی آثار را بالا ببرد یا خیر؟ سوال مهمی که البته در تخصیص بوده به آن توجه نمی‌شود.

پیروز ارجمند آهنگساز و مدرس دانشگاه و مدیر اسبق مرکز موسیقی حوزه هنری در این مورد در گفتگو با مهر می‌گوید: «در حال حاضر همه می‌دانیم که در همه ادارات و مجموعه‌های مختلف اقتصادی و غیراقتصادی بودجه‌های فرهنگی تخصیص داده می‌شود، اما آیا می‌دانیم نتیجه تزریق این بودجه‌ها چیست؟ آیا واقعاً این هزینه‌های هنگفتی که به اسم فعالیت فرهنگی و هنری در مجموعه‌های مختلف تزریق می‌شود، کارکرد فرهنگی و اجتماعی حتی در میان کارکنان همان مجموعه‌ها داشته‌اند؟ پس می‌توان چنین نتیجه گرفت که موضوع «تجمیع بودجه‌های فرهنگی» باید بسیار موردتوجه قرار گیرد تا پراکندگی توزیع بودجه حداقل در دست دو تا سه نهاد فرهنگی باشد. وگرنه اگر بخواهیم با همین دست فرمان فعلی در عرصه فرهنگ و هنر حرکت کنیم کاری جز اتلاف سرمایه انجام نداده‌ایم.»
این مدیر باسابقه فرهنگی افزود: «اساساً من بر این باورم بودجه فرهنگ باید به «خلق ارزش» و «تولید سرمایه اجتماعی» بیانجامد. به معنای دقیق‌تر بودجه فرهنگ و هنر باید به سمت خلق ارزش‌ها و کاهش معضلات اجتماعی هدایت شود. حال با در نظر گرفتن اوضاع کنونی جامعه این پرسش مطرح می‌شود که آیا در به انجام رساندن این نکاتی که اشاره کردم موفق بوده‌ایم؟ آیا واقعاً بودجه هنگفتی که تا به امروز در حوزه فرهنگ و هنر صرف شده به غیر از موارد انگشت شمار به این اهداف دست پیدا کرده است؟»

با این وجود سوال اینجاست که اختصاص بوده به این موسسات بر اساس چه معیار و فرآیندی انجام می‌شود؟