رهایی از خام‌فروشی با ساخت پتروپالایشگاه/ افزایش درآمدهاي صادراتی با فرآوری نفت خام/ ساخت پتروپالایشگاه، راه دور زدن تحریم‌های نفتی

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو- عارفه چلنگر؛ تحریم های نفتی و کاهش 80 درصدی درآمد حاصل از فروش نفت در سال گذشته، چالش این روزهای اقتصاد ایران به حساب می آید. در حال حاضر گذر از خام فروشی نفت یکی از راه های بی اثرسازی تحریم ها است. به گفته کارشناسان اقتصادی ساخت پتروپالایشگاه و تولید فرآورده های نفتی گوناگون، می تواند به بازسازی درآمد های نفتی از بین رفته کمک بسیاری بکند.

گستردگی بخش انرژی در ایران و نیاز مبرم کشور به درآمدهای حاصل از فروش نفت موجب شده است دشمنان از آن به عنوان اهرم فشاری برای پیشبرد مقاصد سیاسی خود علیه ایران استفاده کند. به طوری که یکی از اولین گام های آمریکا برای تحریم بخش انرژی ایران، محدود کردن میزان سرمایه گذاری شرکت های بین المللی در صنعت نفت ایران بوده است که با شدت گرفتن تحریم ها، شرکت های متعددی مجبور به خروج از پروژه های نفت ایران شده اند.
همچنین آمریکا در گامی دیگر با تحریم فروش نفت، دسترسی ایران به درآمدهای نفتی خود را با مشکل مواجه کرد و آن را به کمترین میزان رساند. واضح است که درآمدهای نفتی تا پیش از اعمال دور جدید تحریم های بانکی و نفتی نقش مهمی در تأمین نیازهای مالی، بودجه و ارزی کشور داشته است. به عنوان نمونه در سال 96 حداقل یک سوم منابع بودجه عمومی و نزدیک به 70 درصد تجارت کشور وابسته به نفت بوده است.
در همین زمینه عبد الناصر همتی رئیس کل بانک مرکزی در 13 خرداد ماه سال جاری در صحن علنی مجلس شورای اسلامی با تأکید بر اینکه تحریم ها تأثیر زیادی بر شاخص های رشد اقتصادی کشور داشته است، گفت: ما در سال 90 بالغ بر 107 میلیارد دلار درآمد حاصل از صادرات نفت داشتیم که در سال 98 به کمتر از 20 درصد این رقم دست پیدا کردیم.

در حال حاضر نیز با اجرای دور جدید تحریم ها دیگر درآمد حاصل از فروش نفت خام نمی تواند به رقم تخمین زده شده در بودجه سال 99 برسد و این زنگ خطری برای مدیریت کشور است که کارشناسان بارها خطر آن را گوشزد کرده اند و در نتیجه چاره اندیشی در این زمینه ضرورت بالایی دارد.

خام فروشی نفت، یکی از دلایل آسیب پذیر بودن اقتصاد کشور در مقابل تحریم ها به شمار می آید. در یک دیدگاه کلی، اقتصادی که متکی بر فروش نفت خام باشد، اقتصادی تک محصولی محسوب شده و استحکامات لازم را نداشته و با اثرپذیری از رویدادهای سیاسی جهانی بسیار متلاطم می شود.
یکی از راهکار هایی که کارشناسان همواره برای خروج از اقتصاد تک محصولی ارائه می دهند، ساخت پتروپالایشگاه و تبدیل نفت به فرآورده های متعدد است که در این زمینه در سطح کشورها نیز تجربیات مختلفی را می توان شاهد بود.
در همین زمینه حسین عطااللهی کارشناس اقتصاد بین الملل گفت: نفت باتوجه به ویژگی هایی از قبیل فروش عمده آن به دولت های خارجی در قالب نفت کش ها و جریانات مشخص نفت در عرصه بین المللی با یک بررسی ساده قابل رهگیری و شناسایی است.
وی افزود: نفت خام تا قبل از فرآورش، قابلیت استفاده در هیچ صنعت، خودرو، نیروگاه و حتی پتروشیمی را ندارد و این مسئله مشتری های نفت ایران را تنها به ۴۰ پالایشگاه در سطح دنیا کاهش داده است.
عطااللهی با بیان اینکه در صورت فرآورش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده های پالایشی و پتروشیمیایی، صادرات بخش زیادی از فرآورده ها می تواند در محموله های کوچک و از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه صورت گیرد، گفت: این نحوه از صادرات را می توان «توزیع از طریق شبكه مویرگی» نامید که اعمال تحریم ها بر روی آن به مراتب سخت تر از تحریم نفت خام است.
وی ادامه داد: فرآورش نفت خام و تبدیل آن به فرآورده های متنوع پالایشی و پتروپالایشگاهی، موجب افزایش تنوع محصولات صادراتی ما به بالای 100 محصول شیمیایی می شود و همچنین مشتریان ایران را از حدود 40 مشتری، به بیش از چند هزار مشتری در قالب شرکت های بزرگ و کوچک در تمام دنیا تبدیل می کند. این امر یکی از راه های قطعی بی اثر سازی تحریم های آمریکا است که می تواند درآمدهای نفتی از بین رفته را تا حدود زیادی بازسازی کند.

کارشناسان انرژی معتقدند با وجود ذخایر عظیم هیدروکربنی کشور، در طی این سال ها نتوانستیم جایگاه قابل توجهی در حوزه پالایش به دست آوریم. به طوری که بزرگترین پالایشگاه ها و پتروپالایشگاه ها در دست کشورهایی قرار دارد که عمدتاً منابع نفت و گاز ندارند و جز واردکنندگان نفت خام در جهان محسوب می شوند.
برای مثال کشور چین که بزرگترین واردکننده نفت خام در جهان است، 63 درصد از نفت پالایش شده خود را وارد می کند و تنها 37 درصد خوراک پالایشگاهای خود را از میادین نفتی داخلی خود تأمین می کند. همچنین کشور کره جنوبی با 50 میلیون جمعیت حدوداً دو برابر ایران ظرفیت پالایش دارد. این در حالی است که این کشور صاحب منابع عمده نفت و گاز نیست و 97 درصد از این نفت پالایش شده را از دیگر کشورها وارد می کند.
سایر کشورهای منطقه نیز از عربستان سعودی، کویت و عراق گرفته تا هند، ژاپن و روسیه طرح های جامع راهبردی جهت توسعه صنعت پالایشگاه و پتروپالایشگاهی در برنامه خود دارند. برای نمونه کشور عراق قصد دارد تا سال 2050 دو پالایشگاه و یک پتروپالایشگاه به ظرفیت های 150، 100 و 100 هزار بشکه در روز را به افتتاح برساند و یا عربستان سعودی دو سال قبل طی تفاهم نامه ای با شرکت توتال، ساخت یک پتروپالایشگاه به ارزش 5 میلیارد دلار را کلید زده است.
بررسی‌های کارشناسی نیز نشان می‌دهد که تبدیل نفت خام به فرآورده‌، علاوه بر فوایدی نظیر اشتغال زایی، رونق اقتصادی، خروج از رکود سایر صنایع، کم اثر شدن تحریم های نفتی و همچنین ورود بیشتر ارز به کشور می شود. بنابراین، ضروری است جمهوری اسلامی ایران نیز از مزیت دسترسی به منابع عظیم نفت خود استفاده نموده و به جای خام فروشی، زمینه را برای توسعه تولید فرآورده های ارزشمند نفتی فراهم کند.
سوال مهمی که مطرح می شود این که چرا ایران هنوز از خام فروشی عبور نکرده است. در این باره دکتر فاضل مريدي فریمانی استاديار دانشگاه شهید بهشتی گفت: کشورهایی که دارای منابع انرژی هستند در بهره برداری ازاین منابع پارادایم های مختلفی برای خود تعیین کرده اند. برخی کشورها ازمنابع انرژی به عنوان ابزاری برای اعمال سياست خارجی خود استفاده می کنند. برخی دیگر از کشورها معتقدند انرژی ابزاری است برای توسعه سایر بخش ها و منابع نفت یا گاز خود را لزوما را صادر نمی کنند بلکه آن را تبدیل به پتروشیمی، برق و ... میکنند و در داخل استفاده كرده و در صورت مازاد داشتن آن را صادر می کنند. یک سری کشور ها نیز نفت را تبديل به يك ثروت بين نسلي كرده اند و درامد ان را در صندوق توسعه خود ذخیره میکنند. بعضی از کشورها نیز ترکیبی ازاین پارادایم هارا در سبد تصمیم گیری خود دارند. مثلا ایران متناسب با اهداف دولت ها در دوره های مختلف ترکیبی ازاین پارادایم هارا استفاده کرده است.
وی افزود: ما همیشه در سطوح حاکمیتی علاقه مند به تاثیر گذاری در روابط بین الملل و سیاسی با استفاده از انرژی بوده ایم که این امر در سیاست های ما نیز بارز است. با وجود اینکه تاکید بسیاری بر اسیب های خام فروشی صورت گرفته است ولی هنوز این تفکر وجود دارد که با استفاده از صادرات نفت و گاز خام می توانیم در عرصه بین الملل نقش افرینی کنیم. این یک تناقض است و تا زمانی که رفع شود، توسعه صنایع پایین دستی با چالش مواجه خواهد بود.
فريماني با تاکید بر اینکه یکی از تفکرات رایج در سطوح مديريتي ما سودآور نبودن پالایشگاه سازی است گفت: به طور کلی این تصور،‌تصور غلطی نیست؛ یعنی بخش پالایش به نسبت ساير بخشهاي نفت و گاز، از سودآوري كمتري برخوردار است. اما نکته ای که وجود دارد این است که چه پالایشگاهي و با چه شاخص پيچيدگي در كشور ساخته مي شود. هرچه پالايشگاه هاي ما به روز تر و باقابليتهاي بيشتر و اصطلاحا شاخص پيچدگي بالاتر ساخته شوند سودآوري آنها بالاتر خواهد بود.
وی ادامه داد: یکی از راه حل هاي بهبود سودآوري پالايشگاه ها تلفیق پالایشگاه با پتروشیمی و ايجاد پتروپالایشگاه است. در این صورت توان ایجاد یک پرتفوی از محصولات مختلف نفتی و پتروشیمی به دست می آید و به دنبال آن در مقابل نوسانات بازار بیمه میشویم و اگر در بازار سود برخي محصولات نفتي کاهش بیابد، پالایشگاه محصولات با ارزش تر تولید می کند.

یکی از برنامه های راهبردی اقتصاد کشور ما، سیاست اقتصاد مقاومتی است. در این برنامه به صورت متعدد به جلوگیری از آسیب های خام فروشی تأکید شده است. به عنوان مثال بند 13 این برنامه اینگونه آمده است: «مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق اقداماتی چون افزایش صادرات پتروشیمی، افزایش صادرات فرآورده های نفتی، ایجاد تنوع در روش های فروش و ... .»
اما اکنون با گذشت حدود 7 سال از ابلاغ سیاست های اقتصاد مقاومتی، مسأله خام فروشی هنوز به سر منزل مشخصی نرسیده است و دولت ها عملکرد قابل دفاعی در این زمینه نداشته اند. مصداق عینی این عملکرد ضعیف، افتادن در چرخه خام فروشی و بی توجهی به صنعت پالایشگاه سازی و آسیب پذیری اقتصاد کشور است.

در برنامه ششم توسعه کشور مسئله خام فروشی نفت از اولویت معناداری برخوردار است. ماده ۴۴ قانون برنامه ششم توسعه به «ایجاد ظرفیت پالایشی به میزان ۲.۷ میلیون بشكه نفت و میعانات گازی» اشاره دارد. تهیه یک طرح ملی برای این موضوع و اقدام بر اساس آن به ویژه در شرایط اقتصادی فعلی کشور، اهمیت بالایی دارد.
مطالعه بازار فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی در دنیا خصوصا همسایگان ایران در منطقه به همراه سوریه، یمن و لبنان نشان می‌دهد که بازار فرآورده‌های مذکور در سال‌های آتی با افزایش قابل توجه تقاضا مواجه خواهد بود. به دلیل حجم بالای مواد پتروشیمیایی تولیدی توسط هر پتروپالایشگاه، در یک دوره کوتاه می‌توان به تولیدکننده پیشتاز محصولات پتروشیمیایی منطفه تبدیل شد.