چرا مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۵۶ تظاهرات کردند؟

گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو، حرکت‌های سیاسی ـ مذهبی مردم آذربایجان و در راس آنها شهر تبریز در طول تاریخ نهضت امام خمینی (ره) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است که تبلور عینی آن قیام 29 بهمن سال 1356 است.

تاریخ پرفراز و نشیب آذربایجان در طول قرن­های متمادی و نقس تاثیرگذار آن در عرصه­های سیاسی، اقتصادی، تجاری و فرهنگی ایران که همواره این خطه را به منطقه تحول خواهی، تجدد طلبی و هویت طلبی اسلامی تبدیل کرده، باعث شد تا در دوران خفقان پهلوی نیز این برجستگی با سرعت بیشتری در آذربایجان و تبریز پیگیری شود.

بر همین اساس نپذیرفتن فشار استبداد و استعمار از جمله ویژگی‌های بارز مردان این خطه از سرزمین ایران است که با هدایت نهاد مرجعیت و روحانیت وقت باعث قیام علیه رژیم شاه در برهه‌ای از زمان شد که این رژیم تظاهرات پراکنده در کشور را بسیار ناچیز می­دانست و چندان اعتنایی به آن نمی­‌کرد.

برگزاری مراسم چهلم شهدای شهر قم در تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ شمسی، در عین ناباوری به یکی از قیام های خونین مردمی علیه رژیم شاه بدل و تنها پس از یک سال زمینه ساز سقوط رژیم ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در ایران شد. بدون تردید قیام مردم تبریز یکی از نقاط عطف انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که در منابع گوناگون تاریخی و پژوهشی نیز به عنوان یکی از ریشه‌های اساسی انقلاب اسلامی ایران ذکر شده است.

وقوع این قیام تاریخی باعث شکل گیری سنت 'چهلم‌ها ' در کشور شد و قیام‌­های مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، کازرونی‌ها و در نهایت همه ایران علیه رژیم پهلوی به پا خاستند.

اهانت به پایگاه انقلابیون

تصمیم بر این شد که در بزرگداشت چهلمین روز شهدای ۱۹ دی شهر قم، مجلس بزرگ داشتی در تبریز برگزار شود. لذا به همین مناسب، جمعه ۲۸ بهمن ماه ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزل لی و در سطح شهر پخش شد. این اعلامیه به امضای ۱۱ تن از علما و روحانیون از جمله آیت‌الله قاضی طباطبایی، آیت‌الله غروی، آیت‌الله قزلجه‌ای، آیت‌الله انگجی و... رسیده بود.

یکی دیگر از پیش زمینه‌های این قیام را می‌توان در مسجد شعبان تبریز که در آن زمان به پایگاه انقلابیون تبدیل شده بود، جستجو کرد. هر شب مردم در این مسجد تجمع می‌کردند و یکی از روحانیون مبارز به منبر می­‌رفت و با حضور آیت‌الله قاضی به افشاگری علیه رژیم منحوس پهلوی پرداخته می‌شد و همچنین اعلامیه‌های امام (ره) برای مردم قرائت می‌شد.

ساعت ۹ صبح روز ۲۹ بهمن ۵۶، مردم جهت شرکت در مراسم اربعین در مقابل مسجد قزل لی تجمع کردند و منتظر شروع مراسم بودند. در این حال، حق شناس، رئیس کلانتری ناحیه شش تبریز دستور داد که در مسجد را ببندند. زمانی که دوباره به مسجد مراجعه کرده بود، دیده بود همچنان مردم در حال رفت و آمد هستند. این بار با لحن اهانت آمیزی گفت: «مگر من نگفته بودم در این طویله را ببندید!»

 مردم که تاب تحمل اهانت به مسجد را نداشتند، حرکت او را بی جواب نگذاشتند. جوانی از بین مردم بلند شد و به جسارت رئیس کلانتری پاسخ داد. همهمه و سر و صدا در بین مردم بلند شد و مردم به حرکت در آمدند. در این هنگام، نیروهای شهربانی شروع به تیراندازی کردند. محمد تجلایی، اولین شهیدی بود که در آن روز به دست سرگرد حق شناس به شهادت رسید.

به دنبال این جریانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهید تجلایی را بالای دست گرفته و تظاهرات گسترده‌ای را آغاز کردند. حرکت مردم به سمت مرکز شهر آغاز شد و جوانان پرشور و انقلابی با آتش زدن سینماها و مشروب فروشی‌ها و مقر حزب رستاخیز و بانک صادرات (که در اختیار بهائی‌ها بوده) خشم خود را نسبت به رژیم نشان دادند و با شعار «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی» خط قرمزها را شکستند. تمام شهر دست به تظاهرات زد و نیروهای شهربانی تاب و توان هیچ گونه مقابله‌ای را نداشتند. مردم تا مدتی کنترل شهر را از دست ماموران رژیم خارج کردند. حوالی ظهر به دستور "آزموده"، استاندار آذربایجان، ارتش وارد عمل شد و با کامیون‌های پر از سرباز و تانک‌های خود صحنه‌ای خونین به وجود آورد و ده‌ها نفر را به شهادت رساند و صدها نفر را زخمی نمودند.

در آماری که برای رئیس ساواک تبریز تهیه کردند، این‌طور نوشته شده بود: «۵۸۱ نفر دستگیر، ۹ نفر کشته، ۱۱۸ نفر زخمی، ۳ دستگاه تانک، ۲ سینما، یک هتل، کاخ جوانان، حزب رستاخیز و تعدادی اتومبیل شخصی و دولتی به آتش کشیده شدند.» چند روز بعد تعداد کشته شدگان تبریز به ۱۳ نفر رسید.

از جمله کشته شدگان این واقعه می‌توان به «محمد تجلاّ» که دانشجو بود و در همان روز کشته شد و «محمدباقر رنجبر آذرفام» که بعد از ده روز کشته شد اشاره کرد. همچنین جوانی به نام «قربانعلی شاکری» در چهارراه دانشسرا با هدف سرنگونی مجسمه شاه، خود را به مجسمه رساند؛ اما گلوله مأموران به وی اصابت کرد و کشته شد. سید یحیی رحیم صفوی نیز از مجروحان این حادثه بود.

غمنامه روح الله

در پی قیام خونین مردم تبریز که توسط عمال رژیم سر سپرده به خاک و خون کشیده شد، امام خمینی (ره) پیامی که به تعبیر ایشان "غمنامه" بود صادر کردند. ایشان در این غمنامه گفتند : سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز. درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز. درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر گزافه گویی­های او کشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود، مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند که با بوق­های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است، من نمی دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم، به یاری خدا آثار این رژیم ضدِ اسلامی محو خواهد کرد.»

تحسین رهبر انقلاب از قیام 29 بهمن 56 تبریز

رهبرمعظم انقلاب اسلامی در دیدار هزاران نفر از مردم آذربایجان شرقی، قیام مردم تبریز را در 29 بهمن سال 1356 سرنوشت‌ساز و تاریخ‌آفرین خواندند و خاطرنشان کردند: «اگر این قیام پرعظمت نبود، به احتمال زیاد حادثه 19دیِ قم فراموش و مسیر تاریخ کشور عوض می‌شد، بنابراین تبریزی‌ها با قیام و فهم درست و اقدام به موقع توانستند حرکت عظیمی را به وجود آوردند که آن حرکت به 22 بهمن 57 و پیروزی انقلاب اسلامی منتهی شد.»

حال بعد از گذشت 41 سال از قیام مردم تبریز مورخان و تحلیلگران سیاسی از این حرکت اصیل اسلامی به عنوان سرسلسله قیام­‌های انقلاب اسلامی در کشورمان نام می‌برند. تحلیلگرانی که روند انقلاب را دنبال می‌کنند اذعان دارند، 29 بهمن ۵۶ یک نقطه آغازین مردمی برای انقلاب اسلامی در خارج از حوزه قم محسوب می‌شد. پس از قیام مردم تبریز، سخنرانان و خطبا با بیان آتشین خود، ماجرای تبریز را با شرح و بسط در خور توجه، در همه شهرها پخش کردند و به یک معنا، نخستین الگوی مبارزاتی عرضه شد و با تداوم حماسه‌ها تا ۲۲ بهمن 57، پیروزی انقلاب اسلامی را به ارمغان آورد.