تالاب هامون یا شن‌زار هامون؟ / گرد و باد میهمان همیشگی سیستان و بلوچستان شده است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری دانشجو، حنانه جانمحمدی؛ * سیستان و بلوچستان سرزمین فرصت‌های از دست رفته و طرح‌های نیمه تمام است. در این میان ماجرای حقابه هیرمند در چند ساله اخیر با حواشی متعددی رو به رو بود. ساخت بند کمالخان در ولایت مرزی نیمروز کشور افغانستان روی رودخانه هیرمند باعث انحراف آب این رودخانه از بستر اصلی آن شده و مانع از ورود آب کافی به ایران می‌شود. در نهایت علاوه بر عدم تامین آب شرب مردم استان سیستان و بلوچستان با خطرات دیگری از جمله خشکی تالاب هامون، نبود آب کشاورزی و بروز ریزگرد‌های بدون توقف در استان مواجه خواهیم شد.

مشکل آب کشاورزی همیشه دغدغه‌ای بزرگ برای مردم این استان جنوبی بوده است. بعد از روی کار آمدن دولت کرزای، گفتگو‌های جدی میان ۲ طرف برای حل قضیه، صورت نگرفت. کاهش سطح آب هیرمند، پیامد‌های زیان‌بار زیست محیطی و کشاورزی در دشت سیستان ایجاد کرد و در نهایت موجب مهاجرت گسترده مردم این منطقه شد.

احداث سد کمال خان و سد بخش آباد نیز مزید بر علت شد و هم روابط دو کشور را از گذشته سرد‌تر کرد و هم زمینه‌ساز خشکی تالاب هامون شد. با این حال موضوع حقابه ایران به دوره قاجار بر می‌گردد. در سال ۱۲۴۹ طبق حکمیت گلداشمیت درباره تقسیم آب رودخانه هیرمند چنین حکم شده است که «به هیچ‌وجه نباید عملیاتی بین دو دولت صورت گیرد که به مقدار آبی که برای مشروب‌کردن سواحل رودخانه هیرمند لازم است، آسیب وارد شود.»، اما بعد از این تاریخ در سال‌های ۱۲۸۳، ۱۳۱۷ و ۱۳۲۶ هم قرارداد‌هایی برای تعیین حقابه منعقد شد، اما آخرین قرارداد بین المللی در این زمینه بر می‌گردد به سال ۱۳۵۱ مفاد این معاهده شامل ١٢ ماده است که در بخشی از آن آمده: «حقابه ایران از رودخانه هیرمند، ٢٦ مترمکعب بر ثانیه و حدود ٨٢٠ میلیون‌مترمکعب در سال تعیین شد.»

برنامه مدونی برای احیای هامون وجود ندارد

به این منظور با امین کمالی، دبیر مجمع دانشجویان عدالتخواه دانشگاه زابل که مدت‌هاست به مطالبه‌گری در این موضوع پرداخته‌اند، به گفتگو نشستیم. او می‌گوید: در یک سال اخیر، گفتگوها، نشست‌ها و کارگروه‌هایی در خصوص تالاب هامون و حقابه هیرمند صورت گرفته است. معتقد به این نیستیم که مسئولان اقدامی در راستای رفع محرومیت استان نداشتند، اما مصاحبه برای مردم نان و آب نمی‌شود.

کمالی ادامه می‌دهد: باید به فکر کاری اساسی باشیم. سال گذشته هامون در ایام مشابه، سیلی از امیدواری در مردم به وجود آورد، چون حجم آب قابل توجهی از افغانستان به آن تزریق شد. جریان دانشجویی در همان زمان به دکتر پورمردان یادآوری کرد که این آب را مدیریت کند و همیشگی باشد. پورمردان در جواب به مطالبه‌گری ما پاسخ داد که «این آب در سال آینده هم به دریاچه تزریق خواهد شد، در کشور افغانستان سطح آب بالا است و باید امیدوار بود.»

این فعال دانشجویی خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم همین دیدگاه را بررسی کنیم، می‌فهمیم که مسئولان هیچ نگاهی به آینده ندارند و بدون برنامه کار را پیش می‌برند. از طرفی به افغانستان به عنوان کشوری جنگ زده نگاه می‌کنند که می‌توانند از ضعف مدیریتی‌شان استفاده کنند و همیشه آب به ایران خواهد رسید و نیازی به دیپلماسی و برنامه اصولی نیست. با این حال کمتر از دو ماه بعد از این گفتگو استارت تاسیس بند کمالخان خورده شد و به نتیجه رسید.

وی اظهار می‌کند: متاسفانه هیچ برنامه مدون اصولی، کارشناسی و علمی به صورت کوتاه و بلند مدت برای نجات و احیای هامون نداریم. وزیر نیرو در روز‌های آخر اسفندماه ۹۹ طی مصاحبه‌ای گفته: «ما در زمینه دیپلماسی با افغانستان ضعیف عمل کردیم» که حقیقتا هم اینطور است و عملکرد ما در برخورد با افغانستان هیچ بود.

بنیان اقتصادی شکننده سیستان و بلوچستان 

کمالی با اشاره به بنیان ضعیف معیشتی این استان می‌گوید: اقتصاد مردم منطقه به شدت وابسته به آب است؛ به حدی که می‌توانیم به اندازه چند ده کارخانه هزار نفره وابستگی به معیشت آب را برآورد کنیم. مردم سیستان و بلوچستان آب که ندارند، نان و هوای سالم هم ندارند و خشکی تالاب هامون به شدت باعث بروز گرد و غبار در شمال استان شده است. شروع باد‌هایی که از بهمن‌ماه ۹۹ آغاز شد، خردادماه است که در صورت بروز آب در هامون، کولر طبیعی بود، اما با خشکی آن تبدیل به گرد و غبار‌های خانمان برانداز شده است. این نشان از وضعیت بحرانی در سال ۱۴۰۰ است؛ اگر از احیای هامون غافل باشیم باید شاهد مهاجرت بیش از پیش مردم بشویم.

دبیر جنبش دانشجویان عدالتخواه دانشگاه زابل تاکید می‌کند: رهبر انقلاب همیشه نگاه ویژه‌ای به سیستان و بلوچستان داشتند و از آن به عنوان تنگه احد یاد کردند. با این وجود، هیچ گاه به صورت شایسته به منویات ایشان نگاه نمی‌شود و سه موضوع اساسی برای حیات استان مورد بی توجهی مسئولان مربوطه قرار گرفته است.

وی می‌گوید: مهاجرت بیش از پیش، زمینه ساز ناامنی منطقه و تنش‌های بسیاری می‌شود، اگر در سراوان سوخت‌بری معضلی امنیتی است، در اینجا خالی شدن روستا‌ها از سکنه عامل نگرانی است. ما باید به سمتی حرکت کنیم که مسائل امنیتی را پیش از مشکل ساز شدن برای کشور حل و فصل کنیم. دائما از کمیسیون امنیت ملی توقع داشتیم که به این مسئله مهم رسیدگی کند، همچنین از مجلس انقلابی انتظار ورود قدرتمندانه به ماجرا را داشتیم، اما این مسئله در حد حرف باقی ماند.

کمالی ادامه می‌دهد: مسئله مهم دیگری که سرنوشت مردم استان را با سختی گره زده، نبود آب شرب است و جریان دانشجویی همیشه به این نکته پرداخته که مسئله انتقال آب عمان به سیستان و بلوچستان برای تامین آب شرب ضروری است، اما مسئولان باید به بهره‌برداری دومین چاه ژرف هم مبادرت بورزند و باعث خوشحالی مردم بشوند.

مردم نه آب دارند، نه کار دارند نه هوا!

دانشجوی دانشگاه زابل می‌گوید: حیات دوم مردم منطقه به معیشت و تنفس وابسته است که مستقیما در گروه حقابه هامون است. باید دیپلماسی قوی با کشور افغانستان داشته باشیم و یک بار برای همیشه تکلیفمان را با این مسئله روشن کنیم. مسئولان بدانند که ۸۵۰ میلیون متر مکعب برای تامین آب شرب کافی است نه برای مهار گرد و غبار؛ نه برای تنفس سالم و نه احیای هامون. مهمترین و استراتژیک‌ترین مرز ایران در خطر است و در روستا‌های مرزی استان کمتر از ده خانوار ساکن هستند. در صورت تداوم شرایط کنونی، کنه امنیت کشور به خطر می‌افتد

وی تاکید می‌کند: موضوع دیگری که از اهمیتی زیادی سرشار است، بند کمالخان است. عده‌ای از مسئولین می‌گویند که ظرفیت این بند در حدی نیست که جلوی سیلاب را بگیرد. در جواب به آن‌ها باید بگوییم که این بند برای مهار کردن سیلاب ساخته نشده بلکه برای منحرف کردن آب از بستر طبیعی آن طراحی شده است. این سد کلیدی‌ترین موضوع برای اعمال فشار افغانستان به ایران است. دیپلماسی خنده ایران باعث شد که افغان‌ها را در سطح خود ندانیم و در مقابل با آمریکا به نتیجه نرسیم. مسئولان باید از طریق مجامع بین المللی حقابه هامون را پیگیر کنند. چند سالی است که شاهد نابودی دریاچه هامون و گونه‌های گیاهی و جانوری آن هستیم. گنجایش هامون ۱۳ میلیارد متر مکعب است و پر کردن آن کار راحتی نیست. دریاچه هامون ذخیره‌گاه زیست کره کشور است. این دریاچه، هفتمین تالاب بین اللمی جهان بوده و در یونسکو به ثبت رسیده؛ چرا حقابه آن را پیگیری نمی‌کنیم؟

کمالی در پایان می‌گوید: سیستان و بلوچستان و به طور ویژه شمال استان برای احیا نیازمند یک عزم جدی است؛ گوشه‌ای از پاره تن این ملت که حالا مورد بی توجهی قرار گرفته است.

البته عیسی بزرگ‌زاده، مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو در اواسط بهمن‌ماه سال ۹۹ از آغاز کار نقشه‌برداری رودخانه هیرمند مرزی توسط کارگروه مشترک دو کشور به منظور تحویل حقابه ایران از این رودخانه خبر داده و گفته: «امید است در مدت یک ماه که هیئت افغانستانی در ایران حضور دارد، کار نقشه‌برداری رودخانه مرزی هیرمند به پایان برسد.»

سمیه رفیعی، رییس فراکسیون محیط زیست مجلس شورای اسلامی نیز در خصوص تالاب‌های کشور می‌گوید: برخی از تالاب‌ها بین المللی هستند و ثبت جهانی شده‌اند، امروزه نه تنها در مورد تالاب‌ها بلکه جنگل‌ها و حیات وحش شاهد بی مهری برخی متولیان هستیم اگر این بی مهری‌ها ادامه داشته باشد بی شک سازمان‌ها و نهاد‌های دیگر به آن‌ها دست درازی خواهند داشت.

وزارت خارجه مکلف به حفظ و افزایش حقابه ایران از رود هیرمند شد

در اواسط اسفندماه نیز نمایندگان مجلس، دولت جمهوری اسلامی ایران و وزارت امور خارجه را مکلف به پیگیری اقدامات سیاسی و عمرانی لازم جهت حفظ و افزایش حقابه ایران از رود هیرمند کردند. بر اساس بند الحاقی، دولت مکلف است در سال ۱۴۰۰ جهت تصویب، استمرار و افزایش حقابه ایران از رودخانه هیرمند؛ اقدام سیاسی، اقتصادی و عمرانی لازم را در چارچوب اعتبارات مصوب به عمل آورد. همچنین وزارت امور خارجه موظف است گزارش عملکرد در خصوص این موضوع را هر سه ماه یکبار به مجلس شورای اسلامی و کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی ارائه کند.

خبرگزاری دانشجو در یک سال اخیر به طور گسترده به موضوع حقابه هیرمند پرداخته و مشکلات کشاورزانی که معیشتشان در گروه آن است را انعکاس داده است. انحراف آب از بالا دست هیرمند سبب نرسیدن آب به هامون و در نهایت بروز طوفان ریزگرد می‌شود که تنها راه چاره آن پرآب شدن هامون است.