ایران و افغانستان؛ خیلی دور، خیلی نزدیک
گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو- عارفه چلنگر؛ افغانستان به لحاظ حضور در محیط استراتژیک ایران یکی از مهمترین حلقه های آن به شمار می رود. تهران و کابل برای پیش‌برد توسعه کشورهایشان از طریق تجارت به یکدیگر نیاز مبرم دارند. افغانستان برای ایران دروازه ورود به منطقه آسیای مرکزی است. ایران نیز برای افغانستان شاهراه اتصال به هندوستان با جمعیتی میلیاردی و سابقه تاریخی همکاری مشترک به حساب می آید. این وابستگی متقابل می‌تواند معادله روابط بین دو کشور را از زیر سایه مسائل امنیتی خارج سازد و زمینه‌ساز تکاپوی اقتصادی در شرق ایران و فعال‌سازی صنایع صادراتی افغانستان همچون بخش معدن گردد و با کمرنگ ساختن قاچاق مواد مخدر در نوار مرزی دو کشور فصل تازه‌ای از روابط بین دو ملت را بگشاید.
ناترازی تجاری، بیماری مسری صادرات کشور
با نگاهی به آمار و ارقام میتوان به جایگاه ویژه ایران در بازارهای کشور افغانستان پی برد. طبق آمار‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران، طی ۱۰ ماهه سال ۹۹ حجم صادرات کشور به افغانستان حدود یک میلیارد و ۹۰۴ میلیون دلار تخمین زده می‌شود. گفتنی است که تا ۴۵ درصد واردات مورد نیاز افغانستان از طریق ایران تامین می‌شود که میزان بسیار قابل توجهی به حساب می‌آید.
اما نکته حائز اهمیت اینکه میزان صادرات ایران به افغانستان بسیار بیشتر از میزان واردات از آن کشور است. در واقع روابط بین دو کشور از عدم توازن بسیار جدی رنج می‌برد. ناترازی تجاری یکی از مشکلات مهم تجارت کشور شناخته می‌شود که در روابط با بسیاری از کشور‌ها از جمله عراق، ارمنستان و ... مشهود است؛ لذا برای استحکام و پایداری روابط موجود، لازم است با توجه به پتانسیل‌های اقتصادی افغانستان، نسبت به رفع این معضل اقدام جدی صورت گیرد. نمودار زیر شامل صادرات و واردات دو کشور به یکدیگر، به وضوح نمایانگر این عدم توازن است. نقطه اوج این تفاوت را میتوان در سال ۲۰۱۵، در حالی که میزان صادرات ما به افغانستان معادل یک میلیارد و ۸۰۷ میلیون دلار و واردات ما حدود ۲۶ میلیون دلار بوده است مشاهده کرد.
منبع: سایت trademap واحد: هزار دلار آمریکا
سرعت گیر روابط تهران-کابل
تقويت مناسبات اقتصادي كشورهاي يك منطقه، تا حد زيادي منوط به رفع چالشهاي امنيتيِ آنان است. ايران با وجود موانع امنيتيِ منطقه اي و فرامنطقه ايِ كنوني، توانسته در بازار افغانستان نفوذ بسياري يابد و به بزرگترين صادركننده ي كالا به افغانستان مبدل گردد. با اين حال، روابط اقتصادي فعليِ دو كشور، به شدت از چالشهاي غالباً امنيتي شده تأثير پذيرفته است. به اعتقاد بسیاری از کارشناسان اقتصادی، مسائل هیدروپلتیک میان دو کشور، مهاجران غیرقانونی افغان، حضور آمریکایی ها، کشت خشخاش و ناامنی در افغانستان از مهمترین رویدادهای امنیتی و تاثیرگذار در روابط تهران- کابل به شمار می روند.
در همین رابطه دکتر کیومرث یزدان پناه استادیار دانشگاه تهران در گفتگو با دانشجو ضمن اشاره به اینکه مسائل فوق از عوامل اصلی ناترازی تجاری میان دو کشور هستند گفت: این مسئله ابتدا برمیگردد به این مهم که متاسفانه در افغانستان بیش از ۶۰ درصد اقتصاد کشور متمرکز بر کشت خشخاش است. همین مسئله خسارت‌های بسیاری به لحاظ زیربنایی بر ایران وارد می‌کند. این مسئله باید توسط افغانستان حل شود که به نظر می‌رسد افغانستان در حل این معضل بسیار ناتوان است. کشور‌های غربی با محوریت امریکا نیز که با شعار "نابودی کامل مواد مخدر" وارد این کشور شدند نه تنها کاری نکردند بلکه به دلیل سودآوری وحشتناک کشت خشخاش، آن‌ها نیز مخفیانه به گسترش تولید مواد مخدر در افغانستان روی آوردند؛ لذا تا زمانی که این معضل وجود دارد اصلا نمی‌شود به موضوع تراز تجاری شفاف و رسمی فکر کرد.
وی ادامه داد: موضوع دوم مسئله مهاجران افغانستانی است که در واقع یک بار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی بزرگی بر دوش کشور ما هستند و دولت افغانستان باید نسبت به سازماندهی آن‌ها اقدام کند. مسئله سوم نیز فقدان زیرساخت‌ها از جمله شبکه‌های ارتباطی در افغانستان است. در افغانستان راه‌های مواصلاتی اعم از زمینی راه اهن و فرودگاه مطلوب وجود ندارد. این کشور ۳۳ ولایت یا همان استان دارد. تقریبا اکثر استان‌ها ارتباط منظمی با یکدیگر ندارند. بسیاری از این استان‌ها فاقد امنیت هستند و در بخشی از شبانه روز امنیت ان‌ها تضمین شده نیست. و، اما مسئله آخر موانع خارجی در افغانستان است. حضور امریکا یک مانع مهمی برای ترسیم روابط درست میان افغانستان و همسایگانش از جمله ایران به حساب می‌آید.
قاچاق تریاک، تهدیدی برای جمهوری اسلامی ایران
همسایگی ایران با بزرگترین تولیدکننده تریاک در جهان و قرار گرفتن در مسیر بازار مصرف این مواد یعنی اروپا و آمریکای شمالی عامل مهمی در امنیت مرزهای این کشور به طور عام و امنیت مرزهای شرقی به طور خاص است. ایران در مسیر دو منبع اصلی تولید و مصرف مواد مخدر قرار دارد. انتقال مواد مخدر تولیدی در افغانستان به بازارهای اروپا از راه فضای سرزمینی ایران دربرگیرنده چند امتیاز کمتر قابل جایگزین است. صدور مواد مخدر از افغانستان به ایران برای مصرف داخلی و انتقال به اروپا، در شمار منابع فعال تنش بین دو کشور بوده است. از منظر دولتمردان ایرانی، مکانیزم ورود، توزیع و حمل و نقل مواد مخدر، بخشی از اقدامات قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای بر علیه ایران و هدف نهایی آن، ایجاد اختلال در امنیت داخلی این کشور است.
از سوی دیگر درهم آمیختگی مسئله ترانزیت مواد مخدر و شرارت، باعث افزایش گسترده ناامنی های ناشی از صدور ترانزیت مواد مخدر در شرق و جنوب شرق کشور شده است. قاچاق مواد مخدر به صورت مستقیم بر سلامت جامعه و به ویژه قشر جوان در کشور تأثیر منفی میگذارد و علاوه بر این مرزهای کشور ایران را نفوذپذیر نموده که این مسئله بر امنیت ملی ایران تأثیری منفی گذاشته است. بنابراین ایران باید در حال حاضر از حکومت موجود در افغانستان حمایت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جدی برای حل این مسئله به عمل آورد.
از مجموع آنچه گفته شد، میتوان چنین ارزیابی کرد که کشور ایران و افغانستان دارای مزیت های نسبی برای یکدیگر هستند. اما عدم مدیریت درست شرایط موجود می تواند موجب بروز معضلاتی مانند قاچاق لجام گسیخته و تهدید امنیت ملی در مرز های ایران شود. بنابراین به رغم بهره مندی ایران از موقعیت مناسب در افغانستان، ممکن است به دلیل چالش های امنیتی این روابط تضعیف شده و ایران جایگاه کنونی خود را از دست بدهد.