سید مصطفی کاشفی؛ دانشجوی دکتری دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر اقتصادی در یادداشتی اختصاصی برای گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو نوشت: پس از بیانات مقام معظم رهبری در روز نخست سال جاری در خصوص رتبه هجدهم اقتصاد ایران در جهان و به وجود آمدن برخی حواشی در همین ارتباط، موضوع رتبه اقتصاد ایران به یکی از خبرسازترین عناوین مطرح شده در رسانه‌ها تبدیل شد. البته رهبر انقلاب اسلامی روز چهارشنبه بیست و پنجم فروردین در محفل انس با قرآن کریم در همین زمینه فرمودند: «برخی افراد تذکر دادند که این آمار صحیح نیست، برهمین اساس موضوع بررسی و مشخص شد آمار مربوط به رتبه هجدهم کشور صحیح نیست و مربوط به چند سال قبل است که لازم است از افرادی که این موضوع را متذکر شدند، صمیمانه تشکر کنم.» اما فارغ از موضوعات مطرح شده، رتبه اقتصاد ایران در دنیا چندم است و این رتبه‌بندی چگونه محاسبه می‌شود؟  

صندوق بین‌المللی پول به طور ادواری گزارش چشم‌انداز اقتصادی کشورهای جهان را با توجه به شرایط اقتصادی هر کشور نظیر «شرایط مالی»، «سطح عمومی قیمت‌ها»، «نرخ تعرفه‌ها» و «سیاست‌های پولی و مالی» منتشر می‌کند و طی آن ضمن محاسبه مقدار تولید ناخالص داخلی، میزان رشد این متغیر اقتصادی در کشورهای مختلف طی سال‌های آتی را پیش‌بینی می‌کند.

طبق برآورد صندوق بین‌المللی پول از تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2020، ایران در جایگاه 22 در میان کشورهای جهان از نظر ارزش تولید ناخالص داخلی قرار گرفته است. اما این محاسبه تا چه اندازه با واقعیت همخوانی دارد؟ از همین رو، بررسی نحوه محاسبات صندوق بین‌المللی پول می‌تواند مشخص کند که حجم واقعی اقتصاد ایران بر حسب دلار چقدر بوده و در رتبه چندم اقتصادهای دنیا قرار دارد.

تأثیر نرخ ارز در محاسبه ارزش تولید ناخالص داخلی

بر اساس توضیحات ارائه شده در گزارش‌های صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی ایران پس از سال 2015 (1394)، بر اساس روش مخارج ملی محاسبه و پس از تقسیم بر میانگین نرخ ارز رسمی بانک مرکزی[1]، گزارش شده است. این در حالی است که طبق ادعای گزارش مذکور، نرخ ارز در سال‌های 2011 تا 2015 (1390-1394) بر مبنای میانگین وزنی نرخ ارز رسمی بانک مرکزی و نرخ ارز بازار محاسبه شده است.

نکته حائز اهمیت این است که نرخ ارز رسمی بانک مرکزی، پس از سال 2018 (1397) با نرخ ارز بازار تفاوت زیادی دارد و به نظر می‌رسد که لحاظ نمودن نرخ ارز بازار در محاسبات صندوق بین‌المللی پول، موجب تغییرات اساسی در حجم تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) و رتبه جهانی آن شده است. بنابراین می‌توان به این نتیجه رسید که محاسبات حجم تولید ناخالص داخلی ایران در گزارش‌های صندوق بین‌المللی پول، خطای برآورد دارد؛ چرا که به دلیل ثابت در نظر گرفتن نرخ ارز، تغییرات نرخ ارز بازار، در محاسبات معادل دلاری تولید ناخالص داخلی نادیده گرفته شده است.

به عنوان مثال بر اساس داده‌های بانک مرکزی، اجزاء دلاری تولید ناخالص داخلی (صادرات و واردات)، بر اساس نرخ بازار آزاد قیمت گذاری شده‌اند. این در حالی است که تولید ناخالص داخلی (بر حسب دلار) گزارش شده توسط صندوق بین‌المللی پول، حاصل تقسیم تولید ناخالص داخلی (مخارج ملی به قیمت جاری) بر نرخ رسمی دلار (42000 ریال) است. این تفاوت محاسبه، در مواقعی که خالص صادرات مثبت باشد، محاسبات صندوق را دچار خطای بیش-برآورد و در مواقعی که خالص صادرات منفی باشد، محاسبات صندوق را دچار خطای کم-برآورد می‌کند. اما به علت سهم اندک خالص صادرات (کمتر از 5%) در تولید ناخالص داخلی، از بررسی این خطای محاسباتی صرف نظر شده است.

با توجه به خطای برآورد صندوق بین‌المللی پول، ارزش حدودی تولید ناخالص داخلی ایران، بر اساس میانگین موزون نرخ رسمی و نرخ بازاری دلار[2] محاسبه شده است. نمودار 1 ارزش تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) گزارش شده توسط صندوق بین‌المللی پول با نرخ ارز رسمی بانک مرکزی و ارزش تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) با میانگین موزون نرخ ارز بازار و نرخ ارز رسمی بانک مرکزی را نشان می‌دهد.

نمودار: تولید ناخالص داخلی (پس از 2015، بر حسب دلار رسمی) طبق گزارش صندوق و تولید ناخالص داخلی (بر حسب میانگین موزون نرخ دلار)

منبع: صندوق بین‌المللی پول و محاسبات پژوهشگر

همانطور که در نمودار فوق نمایش داده شده است، گزارش صندوق بین‌المللی پول از تولید ناخالص داخلی ایران (بر حسب دلار) دچار خطای بیش برآورد است و رتبه ایران در میان کشورهای دنیا را بهتر از وضعیت موجود نمایش می‌دهد. به گونه‌ای که با محاسبات کنونی صندوق، ایران در میان اقتصادهای جهان، با بیش از 635 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، رتبه 22 را داراست، در حالی که اگر به علت وجود نظام ارزی چند نرخی، مانند سال 2011 تا 2015، تولید ناخالص داخلی را بر حسب میانگین موزون دلار محاسبه می‌نمود، ایران با حدود 182 میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی، در میان اقتصادهای دنیا به رتبه 53 تنزل می‌یافت و پایین‌تر از یونان با تولید ناخالص داخلی به ارزش 189 میلیارد دلار و بالاتر از عراق با تولید ناخالص داخلی به ارزش 172 میلیارد دلار قرار می‌گرفت.

پیش‌بینی رشد 5/2 درصدی تولید ناخالص داخلی ایران در سال آتی

کارشناسان صندوق بین‌المللی پول در گزارش اخیر خود، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ایران را برای سال جاری میلادی، معادل 5/2 درصد برآورد کرده‎اند؛ این موضوع علی‌رغم اثرات منفی تحریم‌های یک جانبه ایالات متحده آمریکا علیه ایران و شیوع بیماری کرونا، نشان دهنده پیش‌بینی صندوق بین المللی پول نسبت به تخلیه اثر شوک تحریم و شیوع کرونا بر اقتصاد ایران است.

پیش‌بینی رشد تولید ناخالص داخلی برای ایران و سایر کشورها توسط این سازمان بین‌المللی با استفاده از متغیرهای اقتصاد کلان (شاخص‌های اطمینان مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها، فروش خرده‌فروشی، صنعتی و تولیدی، صادرات، واردات، نرخ ارز، نرخ بهره، قیمت سهام، شرایط اعتباری، اشتغال و بیکاری، دستمزد، قیمت تولیدکننده و مصرف‌کننده و انتظارات تورمی) و بر اساس مدل عامل پویا[3] صورت می‌گیرد و کلیه متغیرهای ذکر شده نیز بر اساس ارز ملی هر کشور محاسبه می‌شود؛ بنابراین می‌توان گفت نرخ ارز به کار گرفته شده در گزارش صندوق بین‌المللی پول تأثیری بر پیش‌بینی رشد اقتصادی ایران ندارد.

[1] Central Bank Official Exchange rate

[2] میانگین موزون نرخ دلار، بر اساس میزان تأثیر در قیمت کالاها در نظر گرفته شده است؛ بدین ترتیب سهم ارز رسمی و ارز بازار از واردات کل کشور به عنوان وزن نرخ ارز مذکور در نظر گرفته شده و بدین ترتیب مورد محاسبه قرار گرفته است.

[3] Dynamic Factor Model (DFM)