تبریک اردوغان به رئیسی حاوی چه پیامی بود؟ / ایران و ترکیه شرکای استراتژیک منطقه در تعاملات تجاری

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، چند روز پیش بعد از انتخاب آیت الله سید ابراهیم رئیسی به عنوان هشتمین رئیس جمهور دولت جمهوری اسلامی ایران، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در پیامی ضمن تبریک به منتخب مردم ایران آمادگی خود را برای همکاری‌های اقتصادی اعلام کرد. گرچه رسانه‌ها و بسیاری از کارشناسان به راحتی از کنار این پیام تبریک اردوغان گذشتند، اما بعضی از تجار و فعالان اقتصادی بر این باورند که پیام اردوغان به رئیس جمهور منتخب ایران حاوی نکات قابل توجهی است. در همین رابطه با سید جلال ابراهیمی؛ مدیر مرکز مطالعات و پژوهش ایران و ترکیه گفتگو کردیم که در ادامه تقدیم می‌شود.

بسیاری از روسای جمهور از کشور‌های دور و نزدیک پیام تبریک انتخاب ریاست جمهوری به آقای رئیسی فرستادند، ولی پیام آقای اردوغان علاوه بر تبریک و محتوای صمیمی بودن آن مفهوم دیگری را در در حوزه گسترش همکار‌های منطقه‌ای داشت، نظر شما چیست؟
ایران و ترکیه در کنار هم در یک اتصال خاکی سرزمینی در شمال‌غربی ایران با ارتباط جاده‌ای، ریلی، هوایی، با چهار مرز ورودی و خروجی زمینی متقابل بازرگان، سرو، اسن دره و از طرفی خط ریلی و مرزی رازی، وگاپی کوی در تعامل و ارتباط شبانه روزی هستند. در یک محاسبه سر انگشتی در گذشته بیش از ۳۶۵ هزار تریلر از این دو مرز وارد خاک یکدیگر شده‌اند؛ یعنی روزانه ۵۰۰ تریلر وروردی و ۵۰۰ تریلر خروجی و اگر فقط چند روز توقف ناخواسته در عبور و مرور اتفاق افتد طول خط ایستایی هر تریلر ۲۲ متر قدرت ترانزیت بین دو مرز مشخص می‌شود.

درست است که در دوره کرونا محدودیت‌هایی در امر مسافری با ترکیه به وجود آمد که مختص ایران نبود، ولی پیوسته خطوط ترانزیت لجستیک در حال رفت و آمد بود و اینجا باید یادآور شوم که ترکیه پیوسته در پی پیدا کردن راه سومی برای عبور مال التجاره‌های خود به حوزه آسیای میانه از طریق آذربایجان و دریای خزر تا مرز‌های چین بود و مدتی است که این حوزه در حال عملیاتی شدن است، ولی باتوجه به نیاز آن کشور به جاده‌های ترانزیتی برای عبور به کشور‌های حوزه خلیج فارس و مناطق شرقی کشور ایران، ترکیه ارسال مال التجاره به آسیای میانه را در گرجستان و آذربایجان آزمون‌ می‌کند.

باید گفت که ما با ترکیه علاوه بر تفاهم نامه‌های مکتوب و قرارداد‌های امضاء شده در حوزه حمل و نقل و تجارت و مرزی، گمرکی و ... و طرح تجارت ترجیحی و قرارداد تجاری هم دین نیز هستیم و عرف و عادات و سنت‌های متشابه داریم.

ارتباطات مردمی و تجاری ما در تاریخ پیوند خورده است گرچه در دوره عثمانی جنگ و ستیز‌هایی از سوی سلاطین عثمانی برای تسلط بر آذربایجان صورت گرفت، ولی مردم آذربایجان با تخلیه شهر‌ها پیوسته شاهان عثمانی را مأیوس کردند. در دوره نادرشاه منجر به انعقاد پیمان‌های خاص حفظ حکمیت و به رسمیت شناختن مذهب شیعه گردید. در دوره پهلوی اول این روابط به اوج خود رسید و ایران و ترکیه وارد مرحله جدید از روابط خود شدند و در دوره پهلوی دوم هر دو کشور عضو پیمان سنتو بودند گرچه ترکیه عضو پیمان ناتو هم بود که همچنان نیز عضو همان پیمان نظامی است.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ترکیه نیز نجم الدین آرباکان، تکنوکرات اسلام گرا در دکترین کاری خود تجارت با کشور‌های هم مرز بالاخص اسلامی را در دستور کاری خود قرارداد و او معتقد بود تجارت با کشور‌های اسلامی که بیشترین آن‌ها در نزدیکترین حوزه‌های ارتباطی قرار دارند از اهمیت خاصی برخوردار است و دمیرل تکنوکرات در کنفرانس کشور‌های اسلامی که در تهران برگزار شد شرکت کرد.

وقتی در ترکیه حزب آک پارتی با گرایش اسلامی بر سر کار آمد و اردوغان شهردار اسبق استانبول بر سر کار آمد نگاه به کشور‌های همسایه و آسیای میانه در دستور کار قرار گرفت. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی دنیا از ساختار دو قطبی به تک قطبی تغییر شکل داد و ایران از سیاست نه غربی و نه شرقی که دکترین بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بود آرام آرام با توجه به سیاست‌ها و تحریم‌های ظالمانه غربی، به سیاست نگاهی به شرق تغییر مسیر داد. در این میان ترکیه غرب گرا و عضو ناتو با تغییرات ساختاری برای رسیدن به یک هژمونی منطقه‌ای نگاه مطلق خود را از غرب آرام آرام به سیاست اولویت کشور‌های هم مرز و خاورمیانه و قفقاز تغییر داد و ترکیه با آذربایجان، آسیای میانه و ایران با گسترش ارتباطات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی نزدیکتر شد و نتیجه آن خط باکو جیحان و حضور در بازار‌های شهر‌های باکو، شکی، شیروان، گنجه و ... و گستره آن از طریق خط ریلی، قارص به باکو از آذربایجان و از طریق دریاچه خزر به ترکمنستان و آسیای میانه بود که برخی آن را سیاست پان ترکیسم مینامند همان ادامه تفکر آرباکان و نگاه به کشور‌های اسلامی و هم مرز است.

به طور کلی سیاست خارجی ترکیه که چندین دهه یعنی از زمان آتاتورک نگاهی به غرب بود و توجه کمی به شرق و خاورمیانه داشت. احمد داد اوغلو نظریه پرداز ترک در کتاب عمق استراتژیک مانیفیست حزب حاکم یعنی آک پارتی (حزب عدالت) را بر اساس سیاست تهاجمی و بر مبنای قدرت ترکیه در چهارچوب تاریخ و جغرافیای این کشور تعریف کرد که نتیجه آن افزایش ارتباط با کشور‌های آسیا و حوزه خاورمیانه و توجه کلی به کشور‌های هم مرز و حفظ موازنه قدرت در خاورمیانه قرار دارد.

ترکیه به واسطه شرایط ژئوپلیتیک که در مرکزیت خط اتصال اروپا و آسیا (اوراسیا) قرار دارد با مجاورت با بالکان‌ها، حوزه دریای مدیترانه دسترسی به بازار‌های نوظهور آسیای میانه را در حوزه تجاری خود دارد. تورگوت اوزال معمار ترکیه نوین معتقد به تغییرات اساسی در دکترین اقتصاد سیاسی ترکیه بود. ارتباط اقتصادی با همسایه‌ها و اروپا به طور همزمان که بعد از مرگ وی حزب عدالت به رهبری اردوغان با رویکردی نو پیوند‌های ترکیه را با غرب مستحکم‌تر کرد و حرکتی به سوی مدرنیته آغاز کرد. اردوغان همزمان با نگاهی به غرب حضور فعال در عراق، ایران، آسیای میانه و فعال کردن تجارت با چین و کشور‌های شرق آسیا در برنامه‌های خود قرار داد تا همگرایی بیشتر با همسایگان داشته باشد.

ساختار اقتصادی و تجاری ترکیه چگونه است؟
تجارت، صنعت، کشاورزی سه رکن اساسی اقتصادی ترکیه است. صنعت نساجی (تولید مواد اولیه، بافت، دوخت) یک سوم اشتغال ترکیه را در اختیار دارد که توانسته بازار‌های اروپا و کشور‌های هم مرز و شمال آفریقا را در اختیار بگیرد، علاوه بر این صنایع الکترونیک و تولیدات مواد شیمیایی وساخت ماشین آلات. به طور کلی باید گفت ترکیه به صادرات می‌اندیشد و با گماردن رایزن‌های اقتصادی در سفارت خانه‌های خود و اعزام هیئت‌های بازارسنج و بازاریاب تغییرات کلی در ساختار تجارت خارجی ایجاد کرده که البته نقش اتاق‌های فعال بازرگانی در کلان شهر‌های ترکیه و برنامه ریزی مراکز تحقیقات و پژوهشی‌های TOBB (مرکز بورس‌ها، اتاق‌های ترکیه) با به کار گیری اصلاحات ساختاری توانسته ترکیه را به پنجمین کشور صادراتی تبدیل کند.

دولت ترکیه از زمان تورگوت اوزال و به دنبال آن دولت اردوغان سعی کرده است تصدی گری دولت را در حوزه اقتصاد هر روز کم و کم‌تر نماید و با این کار بار مالی موسسات اقتصادی دولتی را بر بودجه ملی ترکیه کم ترکند. توسعه خصوصی سازی؛ جاذب سرمایه گذار خارجی شده و مشارکت و سرمایه گذاری خارجی را فزونی بخشیده است.

بخش کشاورزی با در اختیار داشتن ۳۵ درصد از اشتغال تولید، توتون، تنباکو، دانه‌های روغن زیتون، فندق، غلات، حبوبات که قریب ۵/۵ درصد از صادرات ترکیه را در اختیار دارد. لزوما باید توجه داشت که قریب ۱۸ درصد از شاغلان در بخش صنعت مشغول کار هستند و در حزوه نساجی و پوشاک (لباس، پارچه، کفش) در مجموع بیش از ۲۸ میلیارد صادرات نصیب ترکیه میشود (که در شرایط کرونا باید مستثنی کرد)
در حوزه خودرو ۱۵ شرکت با استاندارد‌های جهانی در حوزه اتوبوس، سواری، مینی بوس، یدک کش، کامیون، تراکتور و ... فعالیت دارند که قریب ۷۵ درصد از تولیدات خود را به هلند، روسیه، رومانی، اسپانیا، فرانسه، ایتالیا صادر میکند. ترکیه در حوزه آهن و فلزات رنگی فعال است و نقش تعیین کننده قیمت ضایعات آهن در دنیا دارد.

بیشترین صادرات ایران به ترکیه شامل چه محصولاتی می‌شود؟
در یک نگاه به اقتصاد ایران و ترکیه در سطح کلان باید گفت بیشترین صادرات ایران به ترکیه نفت و گاز و تولیدات پتروشیمی است که ایران را به یک کشور تک محصولی در صادرات بدل کرده است. گرچه صادرات مواد معدنی و محصولات و مشتقات نفتی حوزه بخش خصوصی ایران، محصولات کشاروزی (صیفی جات و محصولات جالیزی و ...) جایگاهی در صادرات ایران دارد، ولی ترکیه کشوری است با اقتصاد صنعتی و صادراتی که در آن صنعت توریسم نقش تعیین کننده‌ای دارد و میتوان گفت که ترکیه در جذب سرمایه خارجی بسیار موفق بوده؛ و عدم توفیق ایران در جلب و جذب سرمایه گذار خارجی ناشی از تحریم، محدودیت‌های بانکی و ترس از بلوکه شدن سرمایه توسط آمریکا است.

مشخصا بفرمایید پیام همکاری آقای اردوغان به آقای رئیسی رئیس جمهور منتخب ایران حاوی چه مفاهیمی بود؟
۱- ترکیه خریدار نفت و گاز ایران است و از طرفی ترانزیت گاز روسیه را از خزر به جیحان در اختیار دارد و سعی بر این دارد که خطوط عراق را نیز به حوزه اروپا در اختیار داشته باشد.
۲- ترکیه در برخی از کنسرسیوم‌های نفتی عراق در مرحله اکتشاف و بهره برداری حضوری فعال دارد.
۳- ترکیه حضوری جدی در ایجاد و احداث خطوط صادراتی انرژی نفت و گاز منطقه را دارد و سعی میکند که ترانزیت انرژی مناطق تولیدی حوزه قفقاز، خزر، عراق را در اختیار انحصاری باشدکه در این گستره حمایت بی دریغ آمریکا و بلوک غرب را به همراه داشته است و به طور کلی ترکیه میخواهد جریان انرژی خاورمیانه را به اروپا در اختیار داشته باشد. ترکیه برای تبدیل شدن به قطب ترانزیت انرژی به خصوص نفت و گاز تلاش مضاعف را به کار گرفته است تا ترانزیت نفت عراق را نیز در اختیار بگیرد.

در مجموع به نظر شما چه ظرفیت‌هایی برای افزایش تعاملات تجاری بین ایران و ترکیه به ویژه در حوزه صادرات غیر نفتی ایران وجود دارد که دولت سیزدهم بتواند برای آن‌ها برنامه ریزی و رایزنی کند؟
باید در نظر بگیریم ترکیه از نظر جغرافیایی با کشور ایران، عراق و سوریه همسایه است که مسلما تحولات این کشور‌ها بر ترکیه موثر است و مسائل مشترک میتواند موجبات همکاری و حتی اختلاف نظر را فراهم آورد و به طور خاص ایران و ترکیه در یک بستر جغرافیائی و ژئوپولیتیکی شرایط استراتژیکی ویژه‌ای را در حوزه خلیج فارس، دریای عمان، ماوراء قفقاز، کشور‌های آسیای میانه، حوزه دریای سیاه مدیترانه و اژه در خط ترانزیتی و لجستیکی کالا حمل و نقل مواد نفتی دربستر دریا‌های همجوار دارا هستند و هرکدام دری به سوی دیگری هستند یکی به شرق و شرق دور و دیگری به غرب اروپا.

ترکیه و ایران از لحاظ ترانزیت و لجستیک لازم و ملزوم یکدیگرند و از طرفی با ۱۷۰ میلیون جمعیت یک بازار بزرگ برای تامین نیاز‌های همدیگر هستند و با زمینه سازی‌هایی که در اقتصاد ترجیحی برای هم فراهم کرده اند میتوانند بخش‌های مختلف را برای تبادل کالا و تولیدات تعریف کنند.هم اکنون ترکیه خواهان اخذ ترجیحات درمورد لوازم آرایشی، پلیمر‌های پروپیلن، انواع سر بطری ها، انواع لاستیک، انواع چوب MDF، انواع پارچه با الیاف ویسکوز وسنتتیک و انواع تولیدات نساجی، قطعات صنعتی است و ایران میتواند بر سر تولیدات اضافه بر مصرف داخلی خود با ترکیه وارد مذاکره شود.

ایران و ترکیه میتوانند بازار‌های مصرفی خوبی برای یکدیگر باشند و نیاز‌های خود را با سرمایه گذاری در بخش‌های ضروری به صورت مشترک تعریف کنند.