هیئت خوب باید بینش زنده بودن عاشورا را منتقل کند / یکپارچگی؛ ملاک تمایز هیئت سیاسی واقعی از هیئت سیاست‌زده + فیلم

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- سید علی حسنی؛ در ادامه ویژه برنامه نصیر، با موضوع بررسی الگو‌های ستایشگری اهل بیت، درخصوص بررسی فضای شعر امروز و راهکار‌های بهبود آن، ظرفیت‌ها و آسیب‌های پیوند هیئات با رسانه و ارائه تعریفی دقیق از هیئت دغدغه‌مند و سیاسی با محمدمهدی سیار، شاعر و ترانه سرا، به گفتگو پرداختیم.

سیار درباره فضای امروز شعر هیئت گفت: در کل در فضای کار‌هایی که می‌شنوم چه کار‌هایی که توجه عمومی را برمی‌انگیزد و مردم گوش می‌کنند و چه کار‌هایی که در تکیه و هیئت‌ها می‌شنوم، برآورد من این است که مسیر رو به جلو، خوب و مثبت است. احساس می‌کنم بخشی از بدنه تولید محتوا هنری در هیئت، دارد خودش را از حالت تولید به مصرف سریع و ساده انگارانه خارج می‌کند، یعنی فعالان این حوزه به این خودآگاهی رسیده‌اند که شعری که امروز می‌گویم و این مداح امشب می‌خواند، قرار نیست همین جا تمام شود، پس نباید همان جا سروده شود، یعنی شعر نباید در یک دورهمی لحظه آخری شکل بگیرد؛ و تمام حالت تولید به مصرف از آن حالت تکرار و خواندن لقمه آماده، دارد خارج می‌شود.

بخشی از این ماجرا به دلیل پیوند خوردن روزافزون هیئت با رسانه و آسان شدن انتشار و رساندن محتوا به عموم مردم است. الان هر فرد می‌تواند رسانه خودش را داشته باشد و لازم نیست یک رسانه مثل رسانه ملی را انتخاب کند که بگوید من این مداحی را با این تراز پخش می‌کنم. در چنین شرایطی معلوم است که، چون آن درجه بندی، تراز، چهارچوب‌های کلاسیک و رسمی و نظارت‌ها، ممکن است روی کار نباشد، آثاری را می‌شنویم که از چهارچوب ادبی، تاریخی و معرفتی بیرون می‌زنند و بسیاری را نگران می‌کند که سطح کار‌ها پایین آمده و ضعیف شده است و این نگاه به یک انگاره عمومی تبدیل می‌شود.

اما من می‌خواهم بگویم شاید واقعا اینطور نباشد، یعنی، چون کمیت زیاد شده است، در این کمیت و فراوانی امروزی شعر آئینی، خود به خود کار‌های ضعیف هم وجود دارند. چرا که بسیاری افراد تازه‌کار هستند و تعداد زیادی پرورش ذوق خودشان را به سطح مطلوب نرسانده‌اند و خیلی‌ها هنوز دایره مطالعاتی خود را گسترش نداده‌اند.

در این کمیت و سرعت زیاد انتشار و در فضایی که بسیاری منتظر هستند کار‌های ضعیف را مدام به رخ مردم بکشند و خودشان به عامل انتشار تبدیل می‌شوند، طبیعی است که در ابتدا کار‌های ضعیف چه به لحاظ ادبی و هنری و چه به لحاظ شعر، نغمه و محتوا، به چشم بیایند.

اما پژوهشگر وظیفه دارد کلیت کار‌ها و روند آن‌ها را بسنجد. خیلی از کار‌ها آهسته و پیوسته در سلامتی و حتی در یک کناره‌گیری رسانه‌ای خوانده و سروده می‌شوند، به گوش مردم می‌رسند و این دستگاه عظیم عزاداری و این سفره با برکت را رونق می‌دهند.
همچنین در این کمیت وسیع حتما کار‌های با کیفیت نیز وجود دارند که ستون‌های خیمه این حرکت هستند؛ و شاعران قدرتمندتر هم این فضا را جدی می‌گیرند. شاعران جوان‌تر هم با جدیت، مطالعه و آموزش پذیری بیشتری باید وارد این فضا شوند.
من امروز را در هیئت شهر‌ها و استان‌های مختلف، مثبت ارزیابی می‌کنم و فردا را هم بسیار روشن‌تر و رشد یافته‌تر از امروز می‌بینم.

سیار درباره ظرفیت‌ها و آسیب‌های رسانه‌ای شدن هیئت گفت: رسانه‌ای شدن خیلی خوب است و خودش یک غربال مردمی ایجاد می‌کند و باعث می‌شود که مردم خودشان محتوای سالم مورد علاقه را انتخاب کنند. بنظرم برآیند این انتخاب‌ها در کشوری مثل ایران، خوب خواهد بود، چرا که مردم ایران، مردم بسیار خوش ذوق و دارای طبع تربیت شده‌اند.

ممکن است استثنا‌ها هر از گاهی نگاه‌ها را به خود خیره کنند و جذاب باشند، اما بنظرم انتخاب‌های مردم و توجه‌شان به اشعار و مداحان مختلف، مسیرساز است و این انتخاب‌ها بی‌پایه و اساس و بی‌مبنا نیست. باید دید در طول زمان چه کسانی و چه کارها، اشعار و نوحه‌هایی می‌مانند و خودشان را تثبیت می‌کنند و از یاد‌ها نمی‌روند. ضمنا این فضا وسواسی برای شاعر و مداح ایجاد می‌کند و کم‌کم به پختگی و اخلاص شاعر و مداح کمک می‌کند.

یک آسیب در حقیقت کم توجهی به ابعاد هنری و زبانی شعر است. شعری که در هیئت خوانده می‌شود، هدفش این است که حال معنوی خوبی برای مخاطب فراهم کند. شعر عناصری دارد که یکی از آن‌ها عاطفه است. شعر هیئت معمولا در این بعد، یعنی عنصر عاطفه، باید قدرتمند باشد. اما فراموش کردن ابعاد دیگر از جمله زبان، موسیقی و خوش آهنگ بودن کلام و تخیل و تصویرسازی برای مخاطب و تفکر و اندیشه و صرفا چسبیدن به عنصر عاطفه، یکی از آن پرتگاه‌های شعر رهیئت خواهد بود و باعث می‌شود شعر در لحظه خوب کار کند، اما در طول زمان فراموش شود و جایگاهش را کسب نکند. معمولا روی دو عنصر عاطفه و موسیقی تکیه می‌کنند، ولی بنظرم زبان، تخیل و اندیشه بسیار مهم است.

سیار درباره موضع‌مند بودن هیئت و اینکه هیئت باید محفلی برای بیداری و حتی زبان بیان درد مردم باشد، گفت: توجه به سیاست و زنده بودن هیئت در فضای جامعه، توجه به همان بعد اندیشه است. اگر شعر هیئت بخواهد نسبت به مسائل داخلی، بین المللی، درد‌های مردم و نسبت به کلیت حرکت تمدنی و تاریخی تشیع بی‌تفاوت باشد، شعر هیئت نیست. همان طور که رهبری فرمودند هیئت سکولار قابل تصور نیست، می‌گویم شعر هیئتی سکولار هم قابل تصور نیست.

سوگ عاشورا واقعا بدون سیاست قابل تصور نیست، زیرا عین همان اتفاقاتی که در عاشورا افتاده است، فارغ از مقام امامت سید الشهدا و جایگاه سیاسی ایشان، این حرکت بار‌ها و بار‌ها در تاریخ اتفاق افتاده است، اما چنین مجلس و سوگی برایش برپا نمی‌شود. علت عظمت این سوگ، سیاست به معنای عمومی آن است، به این معنا که این فرد چه جایگاهی در جامعه و تاریخ دارد. پیوند این واقعه با فهم ما از انسانیت، فهم ما از جامعه و فهم ما از تاریخ است. بعضی‌ها می‌گویند چرا برای کشته هزار سال پیش گریه می‌کنید؟ می‌گویم گریه کردن بر مصیبت هزار و چهارصد سال پیش بشریت، خیلی فرهیختگی، دانش، شعور و فهم می‌خواهد و بخش مهم این دانش و فرهیتخنگی و فهم، این است که ما فهم سیاسی داشته باشیم.

یعنی هم گریه بر امام حسین ۱۴۰۰ سال پیش بدون سیاست ممکن نیست و هم گریه بر مصائب فرهنگی و سیاسی امروز بدون پیوند با امام حسین ۱۴۰۰ سال پیش ممکن نیست و فهم ما از آن‌ها کامل نمی‌شود.

مثلا در خوزستان ادبیات مردم درباره آب به کربلا پیوند خورد. دلیلش هم زنده بودن واقعه پیش چشم مردم بود. هر اعتراضی اگر به حق باشد و اینکه مظهر ظلم ستیزی باشد در همان خیمه تعریف می‌شود و علمش بلند می‌شود. هیئت و شعر هیئت نمی‌تواند نسبت به هیچ کدام از این وقایع بی‌تفاوت باشد. البته باید با دید جامع و کامل باشد و اینکه هیچ ظلمی به کلیت جامعه ایران و بخشی از آن و حتی ظلم به امنیت و آزادی و مفهوم عدالت نشود.

در ادامه سیار درباره هیئت سیاسی گفت: اگر از اول که روضه شروع می‌شود حتی در ذکر مصیبت، بینش امام شناسانه و اجتماعی و سیاسی حضور داشت، یعنی آن معرفت آن جا حضور داشت و بعد امتداد همان معرفت به امروز رسید، این بنظر من واقعا یک هیئت سیاسی است. چند پاره شدن شعر هیئت، علامتی است برای سیاست زدگی آن.

باید میان همه ابعاد زندگی، یک پارچگی و وحدت ببینیم. مثل همان حرفی که از مدرس نقل شده است که سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ماست. پس اگر نگاه جامعی به عاشورا و دین داشته باشیم، می‌توانیم این را به صورت یک منظومه یک دست و منسجم به مردم ارائه کنیم که روش و بینش کلی عاشورا زنده است و در زندگی ما حاضر است و مسئله عاشورا، حق و باطل است.

سیسستم و نظام فکری که در مجموعه کار‌های یک هیئت به مخاطب هدیه می‌شود مهم است و آن باید به گونه‌ای باشد که مخاطب در هر واقعه بتواند خودش تشخیص بدهد از این منظومه چه حرف حقی می‌توان بیرون آورد و در مورد آن موضوع چه می‌توان گفت. هیئت و مداح و شاعر آئینی خوب باید بینش زنده بودن عاشورا در هر روز و اینکه امروز امتداد تاریخی عاشوراست را منتقل کند. اما اگر این بینش منسجم و یک دست نباشد و بخواهد از موضع جناح‌های سیاسی موجود یا در فضای رقابت‌های سیاسی موجود حرفی بزند، نه می‌توان خوب به شعر هیئت متصلش کرد و گسست در آن به چشم می‌آید و نه معلوم می‌شود که لزوما موضع گیری درستی باشد. یکپارچه بودن این منظومه، مهم‌تر از حرف سیاسی روز زدن است.

سیار در پایان درخصوص ارتقای شعر هیئت گفت: چند توصیه اصلی وجود دارد؛
• شاعر هیئت خودش را از تاریخ شعر فارسی و میراث شعر فارسی جدا نبیند. فقط آثار شعرای آئینی را نخواند، از آشنا نشدن با میراث شعر عاشقانه، نخواندن شاهنامه یا آشنا نشدن با میراث ناصرخسرو که شیعه اسماعیلی بوده است، اما در مسئله ولایت امیرالمومنین و عاشورا شعر‌های خوبی سروده‌است، ضرر می‌کند.
شاعر آئینی، اگر شعر سپید و نیمایی و حتی شعر طنز امروز و دیروز را نخواند، خیلی ظرفیت بزرگی از نوآوری و خلاقیت و هنرمندی را از دست می‌دهد. شاعر آئینی نباید خودش را در یک قلعه جداگانه‌ای از شهرستان ادبیات فارسی ببیند.

• شاعر آئینی باید تاریخ بخواند، تفسیر بخواند، باید با قرآن انس داشته باشد، شاعیر آئینی باید با کلام اسلامی به عنوان شاخه‌ای که انبوهی از گفتار‌ها درباره دین آنجاست، انس داشته باشد. باید با عرفان اسلامی انس داشته باشد.

• مطالعه ادبیات ایران و جهان، مطالعه شعر آئینی عرب، آشنایی با زبان عربی، آشنایی با درام و سینما، قابلیت قصه‌گویی و روایت کردن و شناخت عناصر درست یک روایت، همه این‌ها ابزار‌هایی است که به شاعر کمک می‌کند. شاعر آئینی باید به این ابزرار‌های مختلف متصل باشد و خودش را بی‌نیاز از هیچ کدام نداند.
البته اصل عنایت هم وجود دارد و نمکی که خود اهل بیت به کلام شاعر می‌دهند، که شاعر را از تلاش و کوشش بی‌نیاز نمی‌کند. من فکر می‌کنم عنایت هم بخشی از این است که چثدر خودمان تلاش و کوشش می‌کنیم، در واقع این تلاش، ظرف مارا برای عنایت بزرگ‌تر می‌کند.