فاش‌سرایی آفت اصلی شعر هیئت + فیلم

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو-؛ در ادامه ویژه برنامه نصیر، با موضوع بررسی الگو‌های ستایشگری اهل بیت، درخصوص بررسی فضای شعر امروز و راهکار‌های بهبود آن، اهمیت رعایت ادب در سرودن شعر آئینی ظرفیت‌ها و آسیب‌های پیوند هیئات با رسانه با  محمود حبیبی کسبی، شاعر اهل بیت، به گفتگو پرداختیم. 

دانشجو: شعر هیئت، مهم‌ترین رکن انتقال پیام به مخاطب بوده است. فارغ از سخنرانی و مداحی و... موجزترین و زیباترین چیز‌ها اگر گرد هم جمع می‌شد، شعر هیئت بود. برای سوال اول می‌خواستیم درباره شعر ویژگی‌های اصیل شعر هیئت، گفتگو کنیم.

کسبی: آنچه که از دیرباز در هیئت‌ها و مجالس مدح و مرثیه حضرات آل الله خوانده می‌شده و امروزه به اجمال به آن شعر هیئت می‌گوییم، منظومه‌ای است که از اشکال و انواع مختلفی تشکیل شده. از آغاز مجلس که غزل می‌خوانند تا واحد و دودمه و شورخوانی در سینه‌زنی‌ها، پکیجی است که انواع و اقسام شعر‌ها در آن می‌گنجد. اما آنچه که فارغ از قالب، موضوعیت دارد، ادب سخن گفتن از معصوم است. اینکه شعرا با همان ادبیاتی که شعر عاشقانه می‌گویند شعر هیئت هم بگویند، بی‌ادبی به ساحت مقدس معصومین است. حتی گاهی کلماتی را از شعر عارفانه استفاده می‌کنیم که معنای متفاوتی از معنی ظاهری‌شان دارند، اما ما در شعر‌های ولایی از آن استفاده می‌کنیم. خال، خط، گیسو، رخ، عارض و چهره همه این‌ها معانی دارند که هرجایی نباید از آن استفاده کرد، اما ما هیچ‌وقت به آن توجه نمی‌کنیم و بدون آگاهی آن‌ها را بکار می‌بریم. ما قرار است شعر ولایی بگوییم، اما متاسفانه به سراغ ادبیات شعر صوفیانه و عرفانی می‌رویم.

دانشجو: دقیقا عرض این است که در ساحت شعر هیئت امروز چه عواملی باعث شده که امروز ما دچار این معضل شویم؟ 

کسبی: مهم‌ترین عامل، بیش از حد نزدیک شدن به اهل بیت به بهانه محبت است. اهل‌بیت مانند خورشیدی است که باید از دور بنشینی و از جلوه آن‌ها بهره‌مند شوید؛ اگر بیش از حد نزدیک شوید، می‌سوزید. خود اهل بیت نسبت به نزدیکانشان اینطور رفتار نمی‌کردند که ما با آن‌ها رفتار می‌کنیم. محبت و احساس قربت به اهل‌بیت خوب است، اما باید حدومرز لسانی رعایت شود. در اشعار امروزی من کم‌تر شعری را می‌بینم که در آن ادب سخن گفتن با معصومین رعایت شده باشد.

دانشجو: به نظرشما فضای مجازی چقدر به ایجاد این معضل دامن زده است؟

کسبی: امروزه بخاطر تعداد زیاد هیئت‌ها و تکیه‌ها و رسانه داشتن همه آن‌ها همچنین در دسترس بودن فضای مجازی برای همه مردم، نظارت روی شعر‌ها کم شده است. هرکس مداحی را می‌خواند و به سرعت در این فضا به مخاطب می‌رساند؛ و وقتی شعری فراگیر بشود خیلی سخت است بتوانیم ایرادات آن را مطرح کنیم. از طرفی یکی دیگر از مشکلات فضای مجازی، سلبریتی سازی از مادحین است. آیا مادحین ما نیاز به سلبریتی مذهبی شدن دارند؟ به نظر می‌رسد آسیب‌های فضای مجازی برای شعر هیئت، بیشتر از فایده‌اش است.

دانشجو: چه چیزی باعث شده است تا ادب مرثیه‌خوانی رعایت نشود؟

کسبی: متاسفانه چیزی که در چندسال اخیر بلای جان شعر هیئت شده است، غلو در مدح و فاش‌سرایی در مرثیه است و مشکل اینجا است که هردوی این‌ها خریدار دارد. البته هیئت‌هایی هم هستند مثل هیئت صنف لباس‌فروشان که استاد که حاج آقا انسانی در آنجا شعر‌های سالمی خواندند که مخاطبش اصلا این سبک‌های جدید را تحویل نمی‌گیرد چراکه ذوق مخاطب با تبع سلیم شکل گرفته است. ما هیئت‌هایی که در آن شعر خوب و سالم شکل گرفته را از بحث مستثنی می‌کنیم، چون معدود و انگشت شمارند. نگاه جزء جزء به وقایع یا همان فاش سرای هم که می‌توان گفت برآمده از دستگاه ادبی نیمایوشیج است، یکی از آسیب‌های مهم شعر هیئت است. شعراهل بیت را باید از دیگر نگاه‌های ادبی جدا بدانیم. مرحوم عمان سامانی، سال‌ها بخاطر سرودن یک بیت شعر درباره جضرت زینب (س) (دید مشکین مویی از جنس زنان / بر فلک دستی و دستی بر عنان) احساس گناه و پشیمانی می‌کردند و راه می‌افتادند و اگر کسی در مجالس از این بیت استفاده می‌کرد او را نهیب می‌دادند که ما نباید درباره حضرت زینب با چنین جزئیاتی صحبت کنیم و خود را سرزنش می‌کردند که من چه حقی داشتم چنین شعری بگویم؟ همه صحبت ما فعلا در ساحت محتوا است؛ محتوا اگر درست بشود ساحت ادبیات و فرم و ساختار تازه پیش می‌آید.

دانشجو: اگر ذائقه مردمی را مثلثی درنظر بگیریم که هم شاعر هم مداح و هم خود مستمع روی آن اثر می‌گذارد برخورد شما به عنوان یک شاعر با چنین مداحی‌های ناسالمی چه بوده؟

کسبی: یکی از رویه‌های بسیار خطرناک درمیان شاعران جوان ما این است که شعرشان را بدون اینکه نقد و بررسی شود در اختیار مادحین می‌گذارند و بعد به جلسه می‌آوردند و از اهل فن می‌خواهند نظر دهند وقتی ایرادات شعر گفته می‌شود، شاعر اصلا قبول نمی‌کند. می‌گوید این شعر را حاج‌آقا فلانی خوانده پس نمی‌شود روی آن ایراد آورد اصلاً نمی‌پذیرد وقتی مداح بزرگی آن را خوانده شعر ایراد داشته باشد. پیش‌تر مادحین ما خودشان هم سواد ادبی داشتند و با شاعران هم‌نفس بودند مثل حاج احمد دلجو و مرحوم حاج آقا خوشدل؛ و همین می‌شد که سال‌ها شعر‌های آقای دلجو ماندگار می‌شدند.

دانشجو: به نظرم در هیئت‌های امروزی دو مشکل مهم وجود دارد. یکی بحث رسانه‌زدگی و یکی هم بحث مداحی استدیویی، نظر شما در این باره چیست؟

کسبی: من اساساً با استفاده از ظرفیت‌ها و فضا‌های تازه مخالف نیستم. اگر خواندن در استودیو به این معنا باشد که همان اتفاقی که در هیئت می‌افتد در استودیو خوانده شود و صرفاً صدا یک مقداری پالایش شده‌تر ارائه شود ایرادی ندارد، اما یک جا‌هایی می‌بینیم که از مداحی خارج می‌شود دیگر خوانندگی مذهبی است؛ که من اصلاً با آن موافق نیستم.

دانشجو: یکی از پدیده‌هایی که در هیئت‌ّ‌ها با آن مواجه هستیم، پدیده اگزوزخانی یا خشن خوانی، نظر شما در این باره چیست؟

کسبی: پدیده نامبارکی که امروز به اگزوزخوانی مطرح است از آنجایی شروع شد که ما نام مبارک حضرت ابی عبدالله را به آن شکل ابتر بیان کردیم و سعی کردیم از نام مبارک حسین (ع) ریتم موسیقی بوجود بیاوریم. لفظ اباعبدالله تبدیل شد به ریتم موسیقی خوفناکی که هیچ معرفت و محبتی در آن نیست.

دانشجو: به عنوان مسئله آخری که در موردش گفتگو کنیم، هیئت به مثابه یک پدیده سیاسی اجتماعی و ظلم ستیزی هیئت است و دوم اینکه اشعاری که در برخی هیئت‌ها خوانده می‌شود، سیاسی است یا سیاست زده؟ 

کسبی: اساساً ظلم ستیزی یکی از وجوه حرکت ونهضت حضرت سیدالشهدا است. به اعتقاد بنده آنچه که این ظلم ستیزی را یا به قول سیاسی بودن را باور پذیر می‌کند دستوری نبودن و جناحی نبودن است. من وقتی این ظلم ستیزی را می‌پذیرم که اگر هیئتی به ظلمی که اسارئیل و عربستان به کودکان کردند، اعتراض کرد به ظلمی که فرماندار خوزستان هم به مردمش کرد اعتراض کند. آن موقع این ظلم‌ستیزی باور پذیر می‌شود.