تجربیات جنگ هوایی هند و پاکستان برای ایران/ جنگنده به تنهایی برای برتری هوایی کافی نیست، آواکس از نان شب هم واجب‌تر است

به گزارش خبرنگار سیاسی خبرگزاری دانشجو ؛ جنگ‌های هوایی مدرن، دیگر صرفاً به توانمندی جنگنده‌ها و سامانه‌های پدافندی زمین‌پایه وابسته نیستند. تجربه‌های اخیر، به‌ویژه درگیری‌های هوایی بین هند و پاکستان در سال‌های گذشته، نشان‌دهنده اهمیت حیاتی سیستم‌های آواکس (AWACS - Airborne Warning and Control System) و شبکه‌های ارتباطی امن (دیتالینک) در دستیابی به برتری هوایی است. این درگیری‌ها، به‌ویژه نبردهای فراز کشمیر، درس‌های بزرگی برای کشورهای در حال توسعه مانند ایران ارائه می‌دهند. در این گزارش، با بررسی تجربیات جنگ هوایی هند و پاکستان، به اهمیت آواکس در میادین نبرد شبکه‌محور پرداخته و تأکید می‌کنیم که چرا ایران نباید صرفاً به خرید جنگنده‌هایی مانند سوخو-35 اکتفا کند. همچنین، لزوم توسعه یا دستیابی به سیستم‌های آواکس و ایجاد یک شبکه دفاعی یکپارچه برای نیروی هوایی ایران مورد تحلیل قرار می‌گیرد.

اهمیت آواکس در میادین نبرد شبکه‌محور

رزم شبکه‌محور (Network-Centric Warfare) به‌عنوان یک دکترین مدرن نظامی، بر تبادل سریع و امن اطلاعات بین واحدهای مختلف نظامی تأکید دارد. در این نوع جنگ، اطلاعات به‌عنوان یک نیروی تکثیرکننده (Force Multiplier) عمل می‌کند و برتری اطلاعاتی می‌تواند نتیجه نبرد را تعیین کند. آواکس، به‌عنوان یک پلتفرم هوابرد مجهز به رادارهای پیشرفته و سیستم‌های ارتباطی، نقش کلیدی در این ساختار ایفا می‌کند. این سیستم‌ها با قابلیت پایش گسترده میدان نبرد، شناسایی زودهنگام تهدیدات، و هدایت و هماهنگی عملیات، به‌عنوان چشم و گوش نیروهای نظامی عمل می‌کنند.

آواکس‌ها وظایف متعددی در میدان نبرد دارند که از جمله می‌توان به مأموریت‌های LD (Look-Down) برای پوشش راداری آسمان و شناسایی اهداف، و Estimate برای تخمین پارامترهای درگیری و انتقال اطلاعات به جنگنده‌ها و پست‌های فرماندهی اشاره کرد. این سیستم‌ها نه‌تنها اطلاعات را جمع‌آوری و پردازش می‌کنند، بلکه می‌توانند در نقش یک مرکز فرماندهی هوابرد، عملیات تهاجمی و دفاعی را هماهنگ کنند. برای مثال، در یک شبکه دفاعی مدرن، آواکس می‌تواند با یک جنگنده مجهز به موشک‌های هوا به هوا با برد بلند همکاری کند و با هدایت میانی موشک، اهداف را در صدها کیلومتر دورتر مورد اصابت قرار دهد. این قابلیت، به‌ویژه در برابر تهدیدات پیشرفته امروزی، ارزشی بی‌نهایت دارد.

درس‌هایی از جنگ هوایی هند و پاکستان

درگیری‌های هوایی بین هند و پاکستان، به‌ویژه در سال 2019 بر فراز کشمیر، نشان‌دهنده اهمیت آواکس و دیتالینک در نبردهای مدرن است. پاکستان با بهره‌گیری از آواکس‌های چینی و شبکه ارتباطی امن (Datalink-17)، توانست برتری هوایی قابل‌توجهی در برابر نیروی هوایی هند کسب کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که پاکستان با استفاده از جنگ الکترونیک سنگین، ارتباطات بین جنگنده‌های هندی و آواکس‌های آن‌ها را مختل کرد و با هدایت موشک‌های برد بلند PL-15 توسط آواکس‌ها، توانست اهداف هندی را با دقت بالا مورد اصابت قرار دهد. این تاکتیک، که به‌عنوان هدایت میانی (Mid-Course Guidance) شناخته می‌شود، نشان‌دهنده توانایی بالای آواکس در افزایش اثربخشی موشک‌های هوا به هوا است.

شبکه یکپارچه دفاعی پاکستان در رزم شبکه محور شامل انواع سامانه پدافندی زمینی، رادار و آواکس

در مقابل، نیروی هوایی هند با وجود داشتن جنگنده‌های پیشرفته مانند سوخو-30 و رافال، به دلیل ضعف در شبکه ارتباطی و ناتوانی در مقابله با جنگ الکترونیک پاکستان، متحمل خسارات سنگینی شد. تنوع بالای جنگنده‌های هندی و نبود یک دیتالینک یکپارچه، باعث شد که هماهنگی بین آواکس‌ها و جنگنده‌ها مختل شود. این تجربه نشان می‌دهد که بدون یک سیستم فرماندهی و کنترل هوابرد قوی مانند آواکس و یک شبکه ارتباطی امن، حتی پیشرفته‌ترین جنگنده‌ها نیز نمی‌توانند برتری هوایی را تضمین کنند.

نشریه Air Force گزارش داده است که موفقیت پاکستان در این درگیری‌ها احتمالاً به دلیل استفاده از یک شبکه دفاعی مدرن و هماهنگی بین آواکس، جنگنده‌های JF-17، و موشک‌های PL-15 بوده است. این هماهنگی، به پاکستان اجازه داد تا یک دام تاکتیکی برای هند طراحی کند و با قطع ارتباطات دشمن، برتری هوایی را به دست آورد.

 این درس برای ایران، که با تهدیدات متعدد منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مواجه است، از اهمیت بالایی برخوردار است.

چرا جنگنده و سامانه پدافندی زمین‌پایه به تنهایی کافی نیست؟

در میادین جنگ شبکه‌محور، وابستگی صرف به جنگنده‌ها و سامانه‌های پدافندی زمین‌پایه، مانند رادارهای فراافق‌نگر (OTH) و سیستم‌های موشکی، نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای دفاعی باشد. اگرچه رادارهای زمین‌پایه مانند سپهر و نذیر در ایران قابلیت رصد تهدیدات در فواصل دور را دارند، اما محدودیت‌های ذاتی آن‌ها، از جمله موقعیت ثابت و آسیب‌پذیری در برابر موشک‌های ضد رادار،آن ها را در معرض آسیب و حمله دشمن قرار میدهد. 

 این رادارها، به دلیل تشعشعات بالا در زمان فعالیت، به‌راحتی توسط ماهواره‌های دشمن شناسایی می‌شوند و در شرایط تنش، هدف اصلی عملیات سرکوب پدافند هوایی (SEAD) قرار می‌گیرند و به تنهایی برای تامین نیاز نیروهای پدافندی کافی نیستند و در واقع بخشی از شبکه دفاعی یکپارچه شبکه محور هستند.

علاوه بر این، سامانه‌های پدافندی زمین‌پایه نمی‌توانند هماهنگی لازم بین واحدهای مختلف را فراهم کنند. در شرایطی مانند Furball (درگیری گسترده هوایی)، که دشمن با نفوذ بالا فشار زیادی بر جنگنده‌های خودی وارد می‌کند، خطر Friendly Fire (آتش به خودی) به دلیل فعالیت جنگ الکترونیک دشمن افزایش می‌یابد. در چنین شرایطی، تنها یک سیستم آواکس می‌تواند با ارائه تصویر جامع از میدان نبرد و هماهنگی بین واحدهای زمینی و هوایی، از بروز فاجعه جلوگیری کند.

جنگنده‌ها نیز به تنهایی نمی‌توانند نقش یک مرکز فرماندهی و کنترل را ایفا کنند. حتی جنگنده‌های پیشرفته مانند سوخو-35، که ایران به دنبال خرید آن‌هاست، بدون پشتیبانی آواکس و دیتالینک، نمی‌توانند در برابر تهدیدات مدرن مانند جنگ الکترونیک و حملات هماهنگ دشمن مقاومت کنند. جنگنده‌ها برای اجرای مأموریت‌های خود به اطلاعات بلادرنگ و هدایت دقیق نیاز دارند، که تنها توسط آواکس قابل ارائه است.

ضرورت آواکس برای نیروی هوایی ایران

آواکس سیمرغ نهاجا، این آواکس پناهنده از عراق بود و تنها آواکس ایران به شمار میرفت که متاسفانه سال 89 سقوط کرد.

ایران، با توجه به موقعیت جغرافیایی حساس و تهدیدات متعدد از سوی نیروهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای (مانند حضور بمب‌افکن‌های B-1 آمریکایی در منطقه برای حمایت از اسرائیل)، نیازمند توسعه یا دستیابی به سیستم‌های آواکس است. آواکس می‌تواند شکاف‌های اطلاعاتی بین رده‌های مختلف نیروهای مسلح ایران را پر کند و یک شبکه دفاعی یکپارچه ایجاد کند. این سیستم‌ها، با ارائه قابلیت‌هایی مانند شناسایی زودهنگام، هدایت جنگنده‌ها، و مدیریت میدان نبرد، می‌توانند زمان واکنش نیروهای ایرانی را افزایش دهند و اثربخشی عملیات تهاجمی و دفاعی را بهبود بخشند. اهمیت آواکس در نبرد های امروزی آنقدر بالا بود که حتی کره شمالی هم دست به توسعه آواکس بومی زد.

علاوه بر این، آواکس می‌تواند به‌عنوان یک عنصر کلیدی در مقابله با جنگ الکترونیک دشمن عمل کند. با ایجاد ارتباطات تاکتیکی رمزنگاری‌شده و رله‌های ارتباطی امن، آواکس می‌تواند از اختلال در شبکه دفاعی جلوگیری کند و هماهنگی بین پدافند زمین‌پایه، نیروی هوایی، و سایر واحدها را تضمین نماید. این امر به‌ویژه در شرایطی که دشمن از تاکتیک‌های جنگ الکترونیک مشابه پاکستان علیه هند استفاده می‌کند، حیاتی است.

لزوم عدم اکتفا به خرید سوخو-35

متاسفانه در حال حاضر هیچ هواپیمای آواکسی در خدمت کشور نیست و مشخصاً این مسله در کیفیت رزم شبکه محور تاثیرگذار است. با نگاهی به تجربه هند و پاکستان اهمیت به خدمت گیری آواکس در کنار جنگنده های مدرن و سامانه پدافندی احساس می شود.

هواپیمای جنگ الکترونیک و شنود سایه که بخشی از پروژه های بومی برای شبکه یکپارچه رزمی به شمار میرود.

خرید جنگنده‌های سوخو-35، اگرچه می‌تواند توان تهاجمی نیروی هوایی ایران را افزایش دهد، اما به تنهایی نمی‌تواند برتری هوایی را تضمین کند. این جنگنده‌ها، بدون پشتیبانی آواکس و دیتالینک، در برابر تهدیدات مدرن آسیب‌پذیر خواهند بود. تجربه هند نشان داد که حتی جنگنده‌های پیشرفته مانند رافال و سوخو-30، بدون یک شبکه ارتباطی امن و هماهنگی با آواکس، نمی‌توانند در برابر تاکتیک‌های دشمن مقاومت کنند. بنابراین، ایران باید همزمان با خرید جنگنده، به توسعه یا دستیابی به آواکس و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای یک شبکه دفاعی یکپارچه توجه کند.

گزینه های پیش روی ایران برای به کار گیری آواکس

مشخصاً نیازمندی به آواکس یک ضرورت است و مجلس و ستاد کل نیرو های مسلح ارتقای کیفی شبکه پدافندی و آفندی کشور را باید در دستور کار قرار دهند تا در نبرد های آینده مشکلی از این مسله وجود نداشته باشد با توجه به تجربیات جنگ های اخیر شامل روسیه-اوکراین، درگیری با رژیم صهیونیستی و جنگ هند و پاکستان، نقش آواکس به عنوان یک عنصر کلیدی در جنگ شبکه محور تثبیت شده است. 

مشخصاً این  مسله نیازمند تخصیص بودجه فوری است تا با بروزنگه داشتن سیستم دفاعی کشور، کشور از گزند حملات دشمن در امان بماند.

 ایران باید به دنبال توسعه سیستم‌های آواکس داخلی یا خرید خارجی از روسیه و چین باشد. این سیستم‌ها می‌توانند با جنگنده‌های موجود و سامانه‌های پدافندی زمین‌پایه یکپارچه شوند. همچنین توسعه آواکس بومی چندین ساله در کشور مطرح است و وزارت دفاع برنامه هایی برای ساخت آواکس بومی بر روی پلتفرم هواپیمای ایران 140 ارائه داده بود.

در زمینه خرید تسلیحاتی هم گزینه های مطلوبی در روسیه  و چین موجود است و در همین رزم اخیر آواکس های چینی کیفیت رزم خوبی از خود در نبرد شبکه محور نشان دادند.

آواکس کا جی 500 ساخت چین مجهز به لوله سوختگیری هوایی

تجربه جنگ هوایی هند و پاکستان نشان می‌دهد که در میادین نبرد مدرن، جنگنده‌ها و سامانه‌های پدافندی زمین‌پایه به تنهایی نمی‌توانند برتری هوایی را تضمین کنند. آواکس، به‌عنوان ضربان عملیات هوایی، نقش حیاتی در ایجاد برتری اطلاعاتی، هماهنگی عملیات، و مدیریت میدان نبرد ایفا می‌کند. برای ایران، که با تهدیدات متعدد مواجه است، توسعه یا دستیابی به آواکس و ایجاد یک شبکه دفاعی یکپارچه، از نان شب هم واجب‌تر است. خرید جنگنده‌های مدرن نظیر سوخو-35، هرچند مهم، نباید به‌عنوان تنها راه‌حل دیده شود. ایران باید با درس‌گیری از تجربیات دیگران، به تقویت زیرساخت‌های شبکه‌محور خود بپردازد تا در برابر تهدیدات آینده آماده باشد.

سید نوید رضا موسوی