زلفی گل: فرهنگستان علوم از ظرفیت علمی به سوی تأثیرگذاری حرکت کرده است/ ظرفیت فرهنگستان علوم در تدوین راهبرد توسعه علمی کشور

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، در عصری که دانش، نوآوری و فناوری به عنوان موتور محرکه توسعه ملی شناخته می‌شوند، نقش نهاد‌های علمی مطرح در کشور، به ویژه فرهنگستان علوم ایران، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. فرهنگستان علوم، به عنوان یکی از مراکز علمی و مشورتی مطرح در ایران، همواره باید به عنوان چراغ راه سیاست‌گذاری علمی و فناورانه در کشور عمل کند. در این راستا، حضور دانشمندان برجسته و فرزانگانی، چون دکتر محمدعلی زلفی‌گل – عضو پیوسته فرهنگستان و وزیر پیشین علوم، تحقیقات و فناوری – در این نهاد، فرصتی استثنایی برای تقویت هم‌افزایی بین دانش و تصمیم‌گیری‌های کلان محسوب می‌شود. در این مصاحبه تفصیلی، به بررسی نقش، چالش‌ها و پتانسیل‌های فرهنگستان علوم در نظام علمی کشور پرداخته‌ایم و با نگاهی انتقادی و سازنده، به جایگاه این نهاد در مسیر توسعه علمی و فناورانه ایران پرداخته‌ایم.

سوال: سلام عرض می‌کنم خدمت دکتر محمدعلی زلفی‌گل، عضو پیوسته فرهنگستان علوم و وزیر سابق علوم، تحقیقات و فناوری. خیلی خوشحالیم که امروز در خدمت شما هستیم تا در خصوص یکی از مهم‌ترین نهاد‌های علمی کشور، یعنی فرهنگستان علوم، به گفت‌و‌گو بنشینیم.

زلفی‌گل: بنده هم سلام عرض می‌کنم خدمت شما و تمام مخاطبان عزیز. باعث افتخار است که امروز در خدمت شما هستم تا در خصوص موضوعی که به اعتقاد من، محوریت پیشرفت هر جامعه‌ای را تشکیل می‌دهد، یعنی علم و فناوری، و نقش نهادی، چون فرهنگستان علوم، صحبت کنیم.

سوال: آقای دکتر، همانطور که می‌دانید، امروز می‌خواهیم در خصوص جایگاه و نقش فرهنگستان علوم در جامعه علمی کشور صحبت کنیم. در ابتدا، از شما می‌خواهیم که به عنوان عضوی از این نهاد، جایگاه فرهنگستان علوم در نظام علمی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

زلفی‌گل: ببینید، فرهنگستان علوم به واسطه‌ی اینکه در جمع خودش فرهیختگان و فرزانگانی را گرد آورده که هم از نظر علمی سرآمد هستند و هم از نظر اجرایی صاحب تجربه، می‌تواند نقش بسیار کلیدی در خط‌دهی، هدایت‌گری و سیاست‌گذاری علمی و فناوری در کشور ایفا کند. یقیناً مراجع ذی‌صلاح تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر در حوزه‌ی علم، فناوری و نوآوری کشور نسبت به نقطه نظرات اعضای فرهنگستان علوم یا مصوبات فرهنگستان علوم و یا گروه‌های مختلف آن، حتماً توجه دارند و بی‌تفاوت نیستند. از این باب است که فرهنگستان علوم می‌تواند نقش هدایت‌گری در جهت‌دهی به علم و فناوری در کشور را بازی کند. با توجه به اینکه اعضای این فرهنگستان در مسند‌های مختلف اجرایی یا بودند یا در حال حاضر هستند، خود این جنبه مشورتی و استفاده از عقل و علم فرهنگستان در امور اجرایی کشور و سیاست‌گذاری، اثربخشی فوق‌العاده‌ای خواهد داشت. در واقع، حضور این افراد در رأس امور، یعنی حضور کسانی که هم دانش روز را دارند و هم تجربه‌ی اجرای آن را، یک سرمایه بی‌بدیل برای کشور محسوب می‌شود.

سوال:، اما گاهی این احساس وجود دارد که این ظرفیت به طور کامل بالفعل درنیامده و شاهد عدم شکوفایی مطلوب جریان علمی و فناورانه در کشور هستیم. به نظر شما، فرهنگستان علوم برای استفاده بهینه از ظرفیت اعضای خود و کمک به کشور، چه مواضعی را باید در پیش بگیرد و چه اقداماتی انجام دهد؟

زلفی‌گل: متاسفانه گاهی اوقات، جریان علمی که باید شکل بگیرد و در مواقع مختلف و اتفاقات مختلف دانشگاه‌ها و مجامع علمی شاهدش باشیم، آنطور که باید، اتفاق نمی‌افتد، هرچند که در سال‌های اخیر این روند رو به بهبود است. اما چطور می‌توانیم از ظرفیت اعضایمان استفاده کنیم که هر کدام دانشمندان حوزه‌های خودشان هستند و از طرف دیگر به کشور کمک کنیم؟ به نظر من، کارگروه‌هایی که الان در ذیل فرهنگستان فعال هستند، مثلاً کارگروه علوم پایه یا کارگروه‌های شیمی، فیزیک و سایر علوم، در حقیقت در حال شکل دادن یک اجتماع علمی برای رصد علم و فناوری هستند. مهم این است که این مشورت‌های علمی، دیدگاه‌ها و نظریات علمی جمع‌بندی بشود و به مراجع تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر ارجاع داده شود. این خیلی مهم است. به عبارت دیگر، اگر بخواهم خدمتتان شفاف‌تر بیان کنم، مدیریت فرهنگستان علوم می‌تواند در اثربخشی و مسئولیت‌پذیری فرهنگستان علوم در نقش هدایتگری علمی، فناوری و نوآوری، بسیار مهم باشد. هر چقدر مدیریت فعال‌تر باشد و سعی کند از خرد جمعی حاکم بر مجمع فرهنگستان بیشتر استفاده کند و آن را بهتر و با شیوه‌های مختلف منعکس کند، حتماً اثربخشی آن بیشتر خواهد شد.

یک راه دیگر هم وجود دارد که فرهنگستان علوم بتواند نقش آفرین در سیاست‌گذاری علمی، فناوری و نوآوری باشد، و آن هم از طریق تعامل فرهنگستان با امور اجرایی کشور است. ریاست جمهوری، وزرا و معاونین ریاست جمهوری باید شرایطی را فراهم کنند که از اعضای فرهنگستان علوم در هیئت امنای دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری حضور داشته باشند. همچنین با حضور اعضای فرهنگستان در مراسم مربوط به مراجع تصمیم‌ساز، بتواند فرهنگستان آن نقش هدایتگری خود و تغذیه فکری خود را بیشتر عمل بکند. اینکه این ارتباطات دوسویه و فعال باشد، بسیار حیاتی است.

سوال: طی سال‌های اخیر، شاهد افزایش گفتمان‌ها و رفت و آمد مسئولین دولتی در فرهنگستان علوم بوده‌ایم. شما این تحولات را چگونه ارزیابی می‌کنید و فکر می‌کنید برای تقویت این راهبرد، چه اقداماتی لازم است؟

زلفی‌گل: همانطور که عرض کردم، مدیریت، نقش کلیدی در اثربخشی هر نهادی دارد. وقتی مدیریت اهل تعامل، گفت‌و‌گو، همفکری و همکاری باشد، یقیناً اثربخشی آن حوزه تحت مدیریت افزایش می‌یابد. خوشبختانه، جناب آقای دکتر مخبر دزفولی، با توجه به تجربیات علمی ارزشمندی که دارند – ایشان استاد ممتاز دانشگاه تهران هستند و در زمینه فناوری نیز کار‌های شاخصی انجام داده‌اند – و همچنین سال‌ها سابقه دبیری شورای عالی انقلاب فرهنگی، تجربه تعامل با سلایق مختلف سیاسی و مدیران اجرایی کشور را دارند. این پیشینه، به ایشان شیخوخیت، وجاهت علمی و اجرایی بخشیده است. این شرایط، زمینه‌ساز تعامل مؤثر با دستگاه‌های اجرایی، ریاست جمهوری، معاونت‌های ریاست جمهوری و وزارتخانه‌های مختلف شده است. رفت و آمد مسئولین اجرایی کشور به فرهنگستان و بالا رفتن سطح تعامل، نتیجه‌ی همین رویکرد است. زمانی که تعامل و گفت‌و‌گو افزایش می‌یابد، هم‌افزایی، همکاری و همیاری نیز به دنبال آن حاصل می‌شود. واقعاً از زمانی که آقای دکتر مخبر مسئولیت فرهنگستان را پذیرفته‌اند، اثربخشی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی این نهاد، که بخشی از آن به هوش اجتماعی مدیریت و تجربه‌ی اجرایی ایشان برمی‌گردد، پررنگ‌تر شده است. نقش فرهنگستان در سیاست‌گذاری و در مجامع مختلف، برجسته‌تر از گذشته شده است. این نشان می‌دهد که مدیریت فعال و با رویکرد تعاملی، چقدر می‌تواند در ارتقای جایگاه یک نهاد علمی مؤثر باشد.

سوال: جناب دکتر، با توجه به تحولات سریع علم و فناوری، فرهنگستان علوم چطور می‌تواند در هدایت کشور به سمت رشته‌های علمی آینده‌ساز و سرنوشت‌ساز نقش آفرین باشد؟

زلفی‌گل: خوشبختانه در سال‌های اخیر، شاهد این بوده‌ایم که در هر جلسه از مجمع فرهنگستان علوم، یک یا دو نفر از اعضا در زمینه علمی سخنرانی می‌کنند و پیشنهادات خود را ارائه می‌دهند. فرهنگستان علوم می‌تواند پیشنهاد دهد که کدام رشته‌های علمی برای کشور آینده‌ساز و سرنوشت‌ساز هستند و این پیشنهادات به مراجع مافوق و حاکمیت ارجاع داده شود. به عنوان مثال، در حال حاضر، فناوری هسته‌ای یک حوزه مهم است، اما آینده در گداخت هسته‌ای و تأمین انرژی از طریق آن نهفته است. همچنین، در زمینه تولید صنعتی هیدروژن و استفاده از انرژی آن، باید برنامه‌ریزی کنیم، زیرا آینده دنیا به سمت این حوزه حرکت می‌کند. هوش مصنوعی، علوم شناختی، اینترنت اشیا، رایانه‌های کوانتومی و مدیریت مهار و مصرف دی‌اکسید کربن نیز از جمله حوزه‌های بسیار جدی هستند. اگر امروز به فکر نباشیم و تصمیم نگیریم، در آینده با مشکل رو‌به‌رو خواهیم شد. محصولاتی که برچسب "کربن" دارند و میزان دی‌اکسید کربن تولید شده در فرآیند تولیدشان مشخص می‌شود، نشان‌دهنده این است که مردم به سمت محصولاتی با "برچسب کربن سبزتر" سوق داده می‌شوند. فرهنگستان علوم می‌تواند در خط‌دهی و هدایت‌گری در این زمینه‌ها نقش داشته باشد، که امیدواریم این اتفاق بیفتد. به عنوان مثال، بنده در یکی از سخنرانی‌هایم، موضوع "مولکول ایمیجینگ" یا تصویربرداری مولکولی را مطرح کردم. امروزه درمان در سطح مولکولی انجام می‌شود. اگر سیستم تصویربرداری مولکولی و میکروسکوپ آن ساخته شود، دنیای علم متحول خواهد شد. بسیاری از مطالب موجود در کتاب‌ها، فاقد اعتبار شده و دیدگاه‌های جدیدی حاکم خواهد شد. این امر، قدرت و توانمندی انسان برای استفاده بهینه از منابع طبیعی را افزایش می‌دهد. اینها مواردی هستند که فرهنگستان علوم می‌تواند به خوبی در آنها نقش آفرین باشد و با ارائه مشاوره‌های تخصصی، مسیر را برای تصمیم‌گیری‌های کلان کشور هموار کند.