دانش؛ معمار هویت، بنیان عزت، پیشران تمدن / امتداد جنگ ۱۲ روزه در میدان دین و دانش
گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، تحلیلی بر منظومه فکری مقام معظم رهبری (بخش اول) به قلم ابوالفضل محمدی، دبیرکل اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان: پس از جنگ دوازده‌روزه ایران و رژیم صهیونیستی و در دوران ترک مخاصمه موقت که همچنان طرفین حالت جنگی خود را حفظ کرده‌اند و هرلحظه امکان شروع مجدد درگیری نظامی وجود دارد، مقام معظم رهبری پیامی راهبردی خطاب به همه اقشار ملت صادر فرمودند. پیامی که خطاب به ملت ایران به مناسبت چهلمین روز شهادت جمعی از هم‌میهنان، سرداران نظامی و دانشمندان هسته‌ای است. در این پیام، هفت راهبرد بنیادین برای مسیر آینده‌ی کشور ترسیم‌شده است.
نکته برجسته و کم‌سابقه در این پیام، جایگاه بی‌بدیل علم و فناوری در کنار حفظ اتحاد ملی است؛ به‌گونه‌ای که «شتاب در پیشرفت علم و فناوری در تمامی حوزه‌ها»، دومین راهبرد کلیدی خطاب به نخبگان کشور به شمار آمده است.
علاوه بر این و بلافاصله پس‌ازاین پیام، رهبر انقلاب در سخنرانی خود در مراسم چهلم شهدای جنگ تحمیلی دوازده‌روزه تصریح فرمودند که دشمن، دین و دانش ملت ایران را نشانه رفته است. مسئله‌ی اصلی آنان نه انرژی هسته‌ای، بلکه ترس از تولید دانش و اندیشه‌ی مستقل در بستر جمهوری اسلامی است. دشمنیِ دیرپای آنان باایمان، علم و اتحاد ملت ایران گره‌خورده است.
«ما از دین و دانش خود عقب نخواهیم نشست؛ دین مردم و دانش جوانان ما بود که دشمن را وادار به عقب‌نشینی کرد.»
چرا دانش؟
اساسی‌ترین سؤال این است که چرا رهبر انقلاب حتی در بحرانی‌ترین مقاطع تاریخی، «علم» و «فنّاوری» را تا این حد حائز اهمیت می‌دانند؟ پاسخ این پرسش را باید در عمق منظومه‌ی فکری و امتداد تاریخی اندیشه‌ی ایشان جست‌و‌جو کرد؛ اندیشه‌ای که از آغاز زعامت تاکنون، همواره بر تولید علم توأم با دین به‌عنوان بال‌های اصلی تمدن سازی تأکید ورزیده است و شاهدی بر فهم عمیق ایشان در درک عمیق از تاریخ افول و اعتلای ملت‌ها، مختصات عصر جدید و جایگاه قدرت‌های تأثیرگذار در دنیای امروز است.
علم اقتدار می‌آورد و اقتدار، استقلال
یکی از کلیدی‌ترین پایه‌های فکری مقام معظم رهبری درباره علم و فناوری، تأکید ایشان بر کارکرد تمدنی و راهبردی دانش است.
ایشان تولید علم را موتور محرک اقتدار ملی، استقلال سیاسی و مصونیت کشور در برابر خصومت‌ها می‌دانند:
«علم، وسیله‌ای برای اقتدار، استقلال، عزت و مصونیت هر ملتی است.»
و تأکید دارند که پیشرفت واقعی جمهوری اسلامی بدون تکیه‌بر تولید علم و جهش‌های فناورانه ممکن نیست و هرگونه تعلل و عقب‌ماندگی در این زمینه، ضعف تمدنی و وابستگی به بیگانگان را به دنبال خواهد داشت.
از این منظر، علم و فناوری نه صرفاً ابزار پاسخ به نیاز اقتصادی، که ضامن امنیت پایدار، قدرت نرم و بالندگی هویتی ملت است. هر عقب‌افتادگی در جبهه علم، به ضعف تمدنی و وابستگی منجر شده است.
در نگاه رهبر انقلاب، آنچه امروز جبهه استکبار را به حساسیت ویژه نسبت به دانشمندان و حرکت علمی ایران وامی‌دارد، همین نقشه تمدنی جمهوری اسلامی است؛ چراکه اگر جامعه‌ای به قله دانایی برسد، نه‌تنها تحقیر و سلطه‌پذیری را پس می‌زند، که موتور محرک یک تمدن جدید خواهد بود. به همین جهت، دشمنی دشمنان امروز نه‌فقط با دین، بلکه آشکارا بادانش، دانشگاه، پیشرفت علمی و بنیه فناوری کشور است.
حضرت آقا با تیزبینی راهبردی، بار‌ها هشدار داده‌اند که نزاع امروز، نزاع اراده‌ها و توانمندی‌های تمدنی است. در این نزاع، آن‌که دانا و توانا نباشد، مغلوب می‌شود و مجبور به پذیرش گفتمان و سلطه دشمن خواهد بود. العلم سلطان؛ من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ علم، قدرت است - از این دو حال خارج نیست - هر کس دانش را به دست آورد، می‌تواند قدرتمندی و قدرت‌نمایی کند؛ هر کس دانش را به دست نیاورد، قدرت‌نمایی و قدرتمندی علیه او انجام می‌گیرد. بزرگ‌ترین خیانتی که در طول این صدوپنجاه، دویست سالِ روزگار رشد روزافزون علم به کشور ما شد، این بود که نگذاشتند یا زمینه را فراهم نکردند که این ملت بااستعدادی که مثل بوعلی و فارابی و رازی را در سابقه‌ی تاریخىِ خود دارد، بتواند جای خودش را در دنیای علم امروز پیدا کند.
علم، پایه‌ی تمدن نوین اسلامی
در نگاه رهبر انقلاب، علم و فناوری صرفاً ابزار رفاه نیستند، بلکه بنیان تمدن‌ساز به شمار می‌آیند.
«یقیناً یکی از پایه‌های مهم هر تمدّنی علم است -علم نافع- و ما که تکرار می‌کنیم «تمدّن نوین اسلامی»، قطعاً یکی از پایه‌هایش پیشرفت علمی است.»
«تمدن اسلامی می‌تواند با شاخصه‌های ایمان، علم، اخلاق و مجاهدت مداوم، اندیشه‌ی پیشرفته و اخلاق والا را به امت اسلامی و به همه‌ی بشریت هدیه دهد…»
«بدون شک، علم پایه‌ی تمدن است؛ اما شرط کافی برای یک مدنیت درست نیست.»
دین و دانش؛ دو عنصر تفکیک‌ناپذیر
سخن از علم و دین، همواره در آرای رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران، منظومه‌ای به‌هم‌پیوسته و عمیق را رقم‌زده است؛ منظومه‌ای که مرز‌های دین و دانش را فراتر از تقسیمات رایج می‌بیند و نقطه تلاقی این دو را در امتداد تمدن اسلامی ایرانی جست‌و‌جو می‌کند. از منظر رهبر انقلاب، علم و دین هر دو لازمه رشد حقیقی یک ملت و اساس تمدن سازی‌اند. ایشان با نگاه تمدنی به موضوع، بر این باورند که هرگاه دین‌داری عمیق با حرکت علمی و تلاش برای فهم و تولید دانش همراه شده، شاهد جهش‌های تمدنی بزرگ در تاریخ اسلام بوده‌ایم. مقام معظم رهبری، دوران طلایی تمدن اسلامی را نمونه‌ای روشن می‌دانند که دران هم ایمان الهی و هم پیشرفت علمی در اوج بود؛ و افول علم و دین، آغاز انحطاط جوامع اسلامی شد.
ایشان بار‌ها تأکید کرده‌اند که تمدن غرب، بر اساس علمِ بدون معنویت شکل گرفت و به دلیل فقدان اخلاق، به جنایاتی، چون استعمار، نسل‌کشی و ساخت بمب اتم انجامید.
تأکید رهبری بر تلاقی دین و دانش، نقطه‌ی محوری گفتمان علمی ایشان است. علم، اگر از معنویت تهی شود، ممکن است همچون علم غربی، به ابزار تخریب بشریت تبدیل گردد؛ و دین، اگر از علم جدا شود، از اثرگذاری اجتماعی و تمدنی ناتوان خواهد بود. تنها ترکیب متعادل و متعالی این دو است که می‌تواند بنیان تمدن نوین اسلامی را پی‌ریزی کند.
از تقلید تا خط‌شکنی علمی
باوجود فاصله‌ی تاریخی ایران از قافله‌ی علمی جهان در چند قرن گذشته، رهبر انقلاب هیچ‌گاه رویکردی تقلیدی را تأیید نکرده‌اند. ایشان بار‌ها بر ضرورت عبور از شاگردی صرف و دستیابی به نوآوری تأکید کرده‌اند. هدف، رسیدن به مرز‌های کشف‌نشده‌ی علم و تولید دانش بکر و غیر وارداتی است.
«اعتمادبه‌نفس شخصی و ملی در اساتید ما یک ضرورت است... راه‌های کشف نشده را وجهه‌ی همت قرار دهید.»
«ما می‌خواهیم علما و دانشمندان ما، راه‌های میانبر و کشف نشده را بیابند و در آنها خط‌شکنی کنند.»
ایشان در چند دهه گذشته به‌عنوان پرچم‌دار جریان علم و فناوری کشور همواره حامی این حرکت بوده‌اند و علاوه بر این با نگاهی آینده‌نگرانه نسبت به علم و فناوری داشته‌اند. تحول در انرژی هسته‌ای، فناوری موشکی، و اینک واکنش سریع به فناوری‌های نوینی مثل هوش مصنوعی و فیزیک کوانتومی همگی برآمده از نگاه آینده‌نگر و راهبردی رهبر انقلاب است: من پیشنهاد می‌کنم یکی از مسائلی که مورد تکیه و توجّه و تعمیق واقع می‌شود، مسئله‌ی هوش مصنوعی باشد که در اداره‌ی آینده‌ی دنیا نقش خواهد داشت... باید کاری کنیم که حدّاقل به ده کشور اوّل دنیا در این مسئله برسیم. ۱۴۰۰/۰۸/۲۶
هر ملّتی که امروز درزمینه‌ی این دانش‌های جدید... عقب بیفتد، سرنوشتش، سرنوشت آن ملّت‌هایی است که در آغاز انقلاب صنعتی عقب افتادند و سرنوشتشان شد استعمار زدگی، شد زیردست بودن، شد فقیر ماندن، شد ذلیل شدن. ۱۳۹۷/۱۱/۰۳
مقام معظم رهبری در طول دوران زعامتشان همواره تلاش داشته‌اند تا مسئله علم و فناوری را به اولویت کشور تبدیل کنند:
برای پیشرفت کشور واقعاً احتیاج داریم به اینکه مسئله‌ی علم و مسئله‌ی فنّاوری، بشود مسئله‌ی مطرح کشور.۱۳۹۵/۰۶/۰۳
علم و ایمان؛ دو بال پیروزی درنبرد آینده
جنگ اخیر نشان داد که در فضای فعلی، معادلات قدرت با اتکای مستقیم بر توانمندی علمی و فناورانه شکل‌گرفته و نزاع تمدنی عملاً زیر چتر رشد شتابان فناوری، اطلاعات و دانش جهانی در جریان است. امروز هر تمدنی که علم را گسترش دهد، قاعده بازی را به نفع خود رقم خواهد زد. در دوران ترک مخاصمه برای بازیابی و توان‌افزایی طرفین، صحنه‌ی نبرد از میدان مین و موشک، به میدان دانش منتقل‌شده است. جایی که طرفین به دنبال ارتقاء فناوری‌ها برای توانمندسازی خود جهت مواجهه بهتر درنبرد احتمالی آینده هستند.
دشمن نیز دقیقاً به همین دلیل، دانشمندان، مراکز تحقیقاتی و نخبگان علمی ما را هدف قرار داده است. رهبر انقلاب با درک عمیق از این نبرد تمدنی، بلافاصله پس از جنگ، راهبرد پیشرفت علمی را در رأس اولویت‌ها قراردادند.
بر اساس منظومه فکری مقام معظم رهبری، علم و دین، دو بال پرواز ایران به‌سوی تمدن نوین اسلامی‌اند. پیشرفت علمی ابزار دفاع از هویت و عزت ملی است، نه‌فقط وسیله‌ای برای رفاه اقتصادی. فهم این پیوند راهبردی ضامن استقلال، عزت و پیشرفت فردای ایران خواهد بود. علوم و فناوری‌ها صورت تمدنی دارند و آینده سرنوشت ملت‌ها را تعیین می‌کنند. پس همان‌طور که رهبر معظم انقلاب فرموده‌اند، علم باید در منظومه استقلال، امنیت و عزت کشور فهم شود؛ نه‌فقط برای معیشت، بلکه به‌مثابه ابزار دفاع از هویت و ساخت فردای تمدن ایرانی-اسلامی.
اکنون رسالت نخبگان علمی و مراکز دانشگاهی دوچندان است: باید پرچم‌دار پیوند علم و ایمان، خط‌شکنی در مرز‌های دانش و تحقق آرمان تمدن اسلامی باشند. در بخش بعدی به واکاوی این مأموریت خواهیم پرداخت.