«اديب الممالك»؛ شاعري از جنس نقد دربار قاجار

گروه فرهنگي «خبرگزاري دانشجو»؛ شاعران فارسی زبان از ابتدای درخشش آفتاب شعر دری، افرادی وطن دوست، آزادی طلب و مردم خواه بودند.

 

قدیمی ترین قطعه سروده شده به زبان فارسی از حنظله بادغیسی گواه این ادعا است.

 

مهتری گر به کام شیر درست شو خطر کن ز کام شیر بجوی یا بزرگی و عز و نعمت و جاه یا چم مردانت مرگ رویاروی هنرمندان ایرانی افرادی متعهد و غیور بوده اند.

 

از بزرگان این عرصه، می توان حکیم ابوالقاسم فردوسی را نام برد که گوهر شعر و ادب فارسی را به محمود غزنوی نفروخت و با عزت و سربلندی شاهنامه را به پایان رسانید و مقهور و قدرت و مکنت اجنبی نشد.افرادی چون فردوسی در ایران زمین بوده و هستند.

 

ادیبانی که دراعصار گذشته به اقصی نقاط جهان برای کسب دانش و تجربه سفر کرده اند ولی خود را متعلق به ایران زمین می دانستند و به مام وطن خویش بازگشتند. نمونه بارز از نخبگان ایرانی وطن دوست، ادیب الممالک فراهانی است. نام اصلی او میرزا محمد صادق امیری است . وی در سال 1277 ه.ق در یکی از روستاهای اراک متولد شد.

 

پدرش از بستگان قائم مقام بود، زمانی که پدر محمد صادق از دنیا رفت، او فقط 16 سال داشت و ناچار بود به خاطر فقر خانوادگی به تهران عزیمت کند؛ محمد صادق از کودکی به آموختن علم و ادبیات فارسی و عربی و زبان های اروپایی علاقه داشت و توانست در این زمینه ها مدارج علمی بالایی را به خود اختصاص دهد. وی بعد از تبحر در سرایش، تخلص «امیری» را برای خود برگزید و وارد دربار مظفر الدین شاه شد او توانست لقب ادیب الممالکی را در دربار قاجار کسب کند .

 

ادیب الممالک همیشه علاقه شدیدی به مطبوعات و کار در مجلات داشت و این علاقه تا آخر عمر همراه او بود از سال 1316 اداره روزنامه های مجلس، ادب، آفتاب و عراق عجم را به عهده گرفت.

 

وی در سال هاي پایانی عمرش در عدلیه دادگستری مشغول به کار شد؛ اما بعد از مدتی از عدلیه دادگستری حالت انزجار پیدا کرد و یکی از منتقدان و مخالفان سرسخت عدلیه و حاکمان آن شد.

 

چرا که در آنجا هر برنامه ای جاری بود به غیر از برقراری قسط و عدل. ادیب الممالک در انواع ادبی گوناگونی شعر سروده است اما در قصیده سرایی تبحر خاصی دارد.

 

قصاید او نمایانگر اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران است، او در اشعارش قشرهای مختلف جامعه را به باد انتقاد می گیرد و کمتر گروهی را می توان پیدا کرد که گرفتار تازیانه های انتقادی او نشده باشند.

 

ستیز گری با نفاق و ریا کاری، انتقاد از مظالم شاهان و ارباب قدرت بیشترین بن مایه شعر او را تشکیل می دهد. امیری شاعری است انقلابی، اصلاح طلب و سخت منتقد دربار قاجار.

 

بسامد انتقادات اجتماعی و طعن و طنز های نیشدار او به اندازه ایست که می توان او را آغاز گر راهی دانست که دهخدا، بهار، نسیم شمال و... آن را به کمال رساندند.

 

ادیب الممالک شاعری است که بین عصر بیداری و زمان مشروطه می زیست و به عبارتی می توان او را حلقه اتصال شعر بیداری و مشروطه محسوب کرد.

 

در واقع انتقادات او پیش درآمدی بر شعر مشروطه شد. روزنامه ها یکی از مهمترین رسانه هایی هستند که بیشترین تاثیر اجتماعی را بر مردم جامعه می گزارند و ادیب با آگاهی بر این موضوع سعی بر اصلاح جامعه و بیداری مردم داشت.

 

وی این کار را با وارد کردن موضوعات مختلف و عناصر تازه مطرح در جهان، درون شعرش به انجام می رساند. او در بسیاری از نشریات و مجله ها ی زمان فعالیت می کرد و انتقادهای تند و تیز خود را در قالب قصیده بر مردم عرضه می داشت. از مهمترین مضامین شعری او وطن و لزوم دفاع از آن، وحدت ملی، آزادی  اتحاد اجتماعی، ترقی و تجدد است.

 

شعر او پر از مضامین اعتقادی و باورهای دینی است، علاوه بر این، قصایدش بازتاب دهنده آداب و رسوم ایرانی است و ماحصل این گونه قصاید، آگاهی مردم از فرهنگ کهن و اصیل ایرانی و دوری از خرافات که در زمان قاجار روز به روز بیشتر می شد.

 

هر چند که در زندگی ادیب الممالک، گاهی اشتیاق به دربار دیده می شود؛ اما او فردی بود که سره را از ناسره تمییز داد. با اینکه مدت زمانی نسبتا طولانی در دربار بود اما مفتون آن نشد و توانست راه خود را پیدا کند و برای دیگر افراد جامعه هم روشنگری کند.

 

ادیب الممالک را می توان در کنار منادیان بزر گ وحدت در دوره بیداری، یعنی سید جمال الدین اسد آبادی؛ شیخ احمد روحی، محمد عبده و اقبال لاهوری قرار داد و اینان تفرقه و جدایی را بزرگترین خطر جهان اسلام و نقشه برساخته استعمار می دانستند و همیشه با این مساله مبارزه می کردند. سرانجام این مبارز آزادی خواه در سال 1336 دار فانی را وداع گفت و به وصال داور پیوست.