از غربت هنر متعهد تا انقلابی که هنوز در فرهنگ محقق نشده است

گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»، بهاره مقدم؛ اگر هنر را بنا بر رایج‌ترین تعریفش انتقال صحیح، صریح و زیبای مضامین بدانیم، بنابراین تعهد جزِء جدایی‌ناپذیر هنر تلقی می شود و تهی ساختن هنر از این ویژگی ذاتی، تفکیکِ هنر از فطرتِ بنیادینش است.

 

اینکه آیا هر هنری صرفا باید دربرگیرنده مسولیتی اجتماعی باشد یا خیر، بحثی است به درازای تاریخ هنر که موافقان و مخالفان متعددی دارد؛ نظیر آنان که پیرو نظریه هنر برای هنرند و وظیفه و رسالتی اجتماعی برای هنر بر نمی شمارند.

 

اما حتی اگر بپذیریم که نیازی نیست هر هنری تعهدی را متقبل شود، بازهم نمی توان عرصه مجزایی چون «هنر متعهد» را نادیده گرفت؛ علاوه‌براین هر اثر هنری دست کم نسبت به خالقش تعهدی را بر دوش می کشد که نمی توان منکر آن شد.

 

تعهد هنر ایجاب می کند که هنرمند دغدغه های روزگار خویش را بدون عصبیت و وابستگی آنچنان که هست، به کمک تکنیک های هنری بیان دارد و در این مسیر، ارتقای آرمان ها و القای ارزش های متقن را هدف قرار دهد.

 

هنر متعهد خود را ابزاری می داند برای تبلیغ تفکر برتر، نقدهای سیاسی اجتماعی، مضامین آموزشی اخلاقی و از این رهگذار می کوشد تا هنرمند و اثرش را هرچه بیشتر به اجتماعش نزدیک کند و او را فرزند زمانه خود سازد.

 

در ایران اسلامی نیز پس از پیروزی انقلاب شکوهمندش، بحث از هنر متعهد به میان آمد و امام خمینی (ره) با طرح موضوع «اسلام ناب» تلاش کردند دین را با تمام ظرفیت های ژرف و همه جانبه اش به امت ایران بشناسانند و در واقع هدف حکیمانه آن بزرگوار از طرح چنین مضمونی، ضمن ایجاد انقلاب در تمامی عرصه های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و... در راستای انقلاب سیاسی، بیرون کشیدن هنردینی متعهد از بطن هنر متحجر و برداشت های متحجرانه از اسلام بود.

 

هنر به عنوان ابزار قدرتمند در تربیت فرد و نسل های بعد عهده‌دار نقش خطیری است؛ اما حقیقت آن است که هرگز اهالی فن مجالی برای هم اندیشی باب این موضوع که هنر متعهد چقدر در انتقال ارزش ها و مانایی آنها از نسل های اول و دوم انقلاب به نسل های بعدی در عرصه های انقلاب و دفاع مقدس موفق عمل کرده، فراهم نساختند و هرگز هنر ما آیینه تمام قد واقعیات تاریخ این سرزمین نبوده است.

 

متاسفانه همواره مسئولیت های فرهنگی و هنری در دست عده ای بوده که نوای روشنفکری شان گوش فلک را کر کرده است و همواره از ورود آثاری با رنگ و لعاب مذهبی و اعتقادی به چرخه دیده شدن جلوگیری می کنند.

 

این نقص هم متوجه نیروهای ارزشی نظام است که متاسفانه خود را از اظهارنظرهای هنری و تجهیز در این زمینه به دور نگاه می دارند و هم متوجه افرادی که با ژست های آزاداندیشی در درک هنری شان غلو می کنند و دیگران را در فهم آثار هنری جاهل می پندارند.

 

آنچه بر سر «اخراجی های 3» و «جدایی نادر از سیمین» آمد نمونه ای از رویارویی این دوطیف است؛ البته به هیچ عنوان اعتقاد بر این ندارم که مجموعه اخراجی ها نماینده تمام عیار سینمای متعهد است؛ اما باید پذیرفت در وانفسایی که سینمای دفاع مقدس بنابر علل گوناگون افول محسوسی را متحمل می شود، بیان برخی واقعیات اگرچه در قالب طنز، حتی طنزی که گاها ره گم می کند و در عبارات کوچه و بازار لباس لودگی به تن می پوشد، از سوی عنصری ارزشی که دغدغه مند است و در قحطی شجاعت به میدان آمده و نشان دادن حتی صحنه هایی کوتاه از ایثار و شهادت و جانبازی و اسارت به نسل جوان اتفاق نامبارکی نبود.

 

و از سوی دیگر غلو در برخی دردها و سوژه‌پردازی در جهت جلب نظر جشنواره های خارجی و به‌به و چه‌چه شنیدن، نظیر آنچه در «جدایی نادر از سیمین» رخ داد، این قدر ها هم تعریف و تمجید نداشت که رسانه ملی و روزنامه ها و مجلات بدان پرداختند!

 

آنچه بر سر «قلاده های طلا» در جشنواره فجر آمد و آنچه را که این فیلم و ابوالقاسم طالبی این روزها در رسانه های مکتوب متحمل می شوند نیز بار دیگر سندی است بر انزوا و غربت هنر متعهد در ایرانی که 33 سال از انقلاب سیاسی اجتماعی اش می گذرد؛ اما حقیقت آن است که در انقلاب فرهنگی آنچنان که باید و شاید موفق عمل نکرد و به بیانی صریح‌تر هنوز انقلابی در این فرهنگ پدید نیامده است.