گذری بر مساجد کهن فارس

گروه اجتماعی «خبرگزاری دانشجو»؛ مسجد نیایش گاه و محل گردهمایی مسلمانان است. مسجد قدمتی به اندازه خود اسلام دارد. اولین مسجد با ورود محمد(ص)، پیامبر اسلام به مدینه در عربستان سعودی پایه‌گذاری شد.

 

مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان است. مسجد قدمتی به اندازه خود اسلام دارد. اولین مسجد با ورود محمد(ص)، پیامبر اسلام به مدینه در عربستان سعودی پایه‌گذاری شد.

 

مسجد قبل از اينكه مجموعه‌اي متناسب و موزون از سنگ و آهن و آجر و كاشي و طرح هاي لعابدار اسليمي و نوشته‌هايي از آيات قرآني باشد، سرچشمه جوشنده شناخت و معرفت است و به همين دليل دستور ساخت مسجد اولين بار از سوي خداوند به پيامبران خود ابلاغ شد تا خانه‌اي براي الهام بخشي به انسان در روي زمين داشته باشد و در صدر اسلام هم اولين بار به پيشنهاد عمار ياسر و تاييد رسول خدا مكاني براي عبادت و تجمع تازه مسلمانان مدينه در محله قبا ساخته شدكه مسجد نام گرفت.

 

اگر دقت كنيم در مسجد روحانيت و معنويت اصالت دارد، آنجا تمام نمادهاي معنوي ملموس و پذيرفتني مي شود و اگر غير از اين باشد ديگر مسجد نيست هم چنانكه گفتند زينت‌هاي خود را از مسجد برگيريد و در كوفه هم هنگامي كه به سفارش علي(ع) مسجدي ساختند كه گنگره قصر پادشاهان را داشت امام دستور تخريب آن بخش را دادند؛ چرا كه در مسجد تك تك نمادهاي خاكي بايد صورت و معناي معنويت داشته باشد، معنايي كه پيامي جز مهر و محبت الهي نداشته باشد و در وجود آدمي جز پويايي و حيات معنوي نيافريند.

 

در چنين فضايي است كه طالبان مقام روحاني آن را در مسجد آسانتر از غير آن به دست مي‌آورند؛ جايي كه تك تك واژ‌ه‌هايش جرقه‌هاي آفرينش است و روح جاودانگي را در خود دارد.

 

 

جايي كه آرامش معنوي در فضاي موزون آجر و كاشي محراب و سقف مسجد خطوط اسليمي تو را از زمين مي‌كند و به سوي بالا راهنمايي مي‌كند تا دست دعا هم به ياريت بيايد و آدمي را به سوي تعالي و اميد، رشد و شكوفايي و حيات ابدي هدايت كند و اگر هر طالب معرفتي اندكي با خود و خداي خود تنها شود و از تنها فاصله بگيرد در ميان جمع راهي را به سوي نور پيدا خواهد كرد كه براي آنجا خلق شده است، راهي به سوي روشنايي راهي به سوي خدا «‌الله اكبر اشهد ان لا اله الا‌الله و اشهد ان محمد رسول‌الله...»

 

از آن هنگام كه ايرانيان دروازه دلهاي خود را به روي آيين اسلام ناب محمدي گشودند، هنرمندان اين مرز و بوم بسيار كوشيدند تا متعالي‌ترين گونه هنر خود را در ساخت بناهايي به كار گيرند كه مآمن روح و دل و جان خسته آدمي است.

 

آنها با نهادن خشت بر روي خشت و كاشي برروي كاشي پله پله راه را براي معراج دلها‌ي عاشق به سوي معشوق گشودند. آبي عرش را بر رو‌ي كاشي ها كشيدند و نقش و نگارها را به نشانه شجره‌هاي روضه رضوان كه مأمن و سراي پرهيزگاران درست كردار است، ترسيم كردند تا بهشتي كوچك بر رو‌ي زمين نقش بندد. بهشتي كه شايد نشان از دلتنگي اعقاب آدم(ع) دارد، دلتنگي ناشي از تبعيدي از بهشت عدن كه تنها با يك وسوسه رخ داد.

 

حال آنكه در اين بهشت كوچك مي‌توان تنها با يك دم ياد پروردگار دوباره به آن بهشت جاويد پيوست. مي‌توان با محمل عبادت و دعا از از خاك به افلاك پركشيد و سرمست از باده وصل، سبك و خالي شد و بار ديگر براي نبرد با مصائب زندگي آماده و مهيا گرديد.

 

مسجد پايگاه انسجام و يكپارچگي مسلمانان است و نماز جماعت و تشكيل صفوف به هم فشرده نمازگزاران به خوبي بيانگر هماهنگي و انسجامي است كه حضور در مسجد فراهم مي‌آورد. در اينجاست كه افراد نمازگزار همچون قطره‌هاي آب به يكديگر مي‌پيوندند تا دريايي از اتحاد را به نمايش در آورند...

 

همه در كنار يكديگر در برابر پروردگار يكتا رو به سوي يك قبله مي‌كنند و لب به حمد و ثناي آن يگانه نازنين مي‌گشايند و هماهنگ با يكديگر سرود توحيد را زمزمه مي‌كنند.

 

«مسجد، نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسلامی ما بلکه در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ منشأ آثار بزرگ و نهضت ها و حرکت های اسلامی بزرگی شده است؛ مثلا قیام مردم کشورهای شمال آفریقا که مسلمان هستند - مثل الجزایر و دیگر کشورهایی که سالها در زیر سلطه نظامی استعمار فرانسویها بودند - از مساجد شروع شد که به پیروزی هم رسید و کشورها استقلال پیدا کردند. انقلاب در این کشورها هم، آن روزی رو به شکست رفت و دوباره ملتها استقلال خودشان را از دست دادند که رابطه‌خود را با مساجد و با دین و ایمان مساجد قطع کردند.

 

(بیانات امام خامنه ای در دیدار علما ، طلاب و اقشار مختلف مردم شهر مقدس قم به مناسبت سالروز 19 دی)»

 

در ادامه به مناسبت سالروز مساجد گوشه چشمی می اندازیم بر کهن ترین مساجد فارس که علاوه بر اینکه مأمنی برای الفت اجتماع مسلمین در همه مسائل بوده اند به ثبت آثار ملی نیز رسیده اند.

 

 

مسجد وکيل که به نام مسجد «سلطانی وكيل» نيز معروف است، از شاهكارها و آثار پر ارزش دوره زنديه به شمار می رود که علاوه بر بزرگی، از ارزش و اهميت تاريخی نيز برخوردار است.

 

ساخت اين مسجد  در سال 1152 هجری شمسی به پايان رسيده است. اين مسجد دارای كاشی كاری های زيبا و منبر يکپارچه مرمرين است. صحن مسجد، با مساحتی برابر با 3600 متر مربع با تخته سنگ های بزرگ فرش شده است و شبستان آن 2700 متر مربع وسعت دارد. ستون های سنگی بلند و يكپارچه 48 گانه اين مسجد با سقف ضربی، از شاهكارهای حجاری دوره زنديه به شمار می رود. كاشی كاری های بالای ستون ها، طاق ها و پيشانی اتاق ها با نقش و نگارهای رنگارنگ و زيبا تزيين شده اند. عمده اين كاشی كاری ها، بر اثر زلزله از بين رفته و برخی از آن ها در زمان فتحعلی شاه قاجار بازسازی شده است. پاره ای از كاشی كاری های طاق ها را نيز اداره حفاظت آثار باستانی مرمت كرده است.

 

مسجد حاج غنی که بين سال های 1300 تا 1303 (هـ.ق) به جای مسجد قديمی تری ساخته شده است، در انتهای شمالی بازار وکيل واقع است. سر در ورودی اين مسجد در سمت خاوری رو به روی مدخل ورودی بازار وکيل واقع شده و دارای تزيينات زيبای کاشی کاری است. بر سر در اين مسجد کتيبه ای به خط نستعليق و بر روی سنگ مرمر وجود دارد که نام بانی و سال ساخت و اتمام بنا نوشته شده است.

 

بنای اين مسجد شامل يک رشته رواق در خاور و يک رشته رواق در باختر و دو شبستان کوچک در شمال و يک شبستان در جنوب می باشد. رواق خاوری و باختری در هر سمت شامل 5 طاق نما است که در دوره اخير با نصب درهای آهنی مسدود شده اند. در سمت شمال، درب شبستان در پهنای مسجد قرار گرفته است. شبستان شمال خاوری وسيع تر و دارای چهار ستون سنگی می باشد و شبستان شمال باختری تنها دو ستون سنگی دارد. پوشش هر دو شبستان متشکل از گنبدهای ساده و کوچکی می باشد که به کمک طاق هايی بر روی ستون ها و جرزهای اطراف قرار گرفته است. ستون ها ساده بوده و به صورت مدور از سنگ های يکپارچه حجاری شده اند. در ضمن ازاره مسجد از نوعی سنگ سرخ فام می باشد. 

 

مسجد نو (شهدا) که در قديم به «مسجد اتابک» معروف بوده است، پس از مسجد جامع عتيق، كهن ترين مسجد شيراز است. ساخت بنای اوليه اين مسجد در سال 598 هجری قمری آغاز و در سال 615 هجری قمری به اتمام رسيد. در سمت شمال و جنوب اين مسجد، رواقی بسيار بلند به ارتفاع 40 متر و پهنای 25 متر ساخته شده كه در هر طرف آن 12 طاق كم ارتفاع تعبيه شده است. در پشت رواق جنوبی، شبستانی وسيع قرار دارد كه جايگاه نماز و موعظه است. قرينه اين ايوان و طاق ها، در جهت شمالی نيز وجود دارد. ساختمان فعلی مسجد اخيرا نيز بازسازی شده است.

 

اين مسجد که به نام های «مسجد جامع عتيق»، «مسجد جمعه»، «مسجد آدينه» و «مسجد جامع» نيز معروف است، از كهن ترين مسجد های استان فارس و شهرستان شيراز می باشد که در خاور شاهچراغ قرار گرفته و ساختمان آن اولين هسته تاريخی شهر شيراز است. اين مسجد پس از لشكركشی عمر و ليث صفاری در سال 276 هجری قمری به شيراز، به شكرانه پيروزی و تصرف اين شهر بنا شد ه و كار ساخت آن، در سال 281 هجری قمری خاتمه يافت. ساختمان مسجد جامع عتيق، بنايی بلند و مجلل با حجره ها و شبستان های بسياری است كه كاشی كاری های سقف (معروف به طاق مرواريد) آن از زيبايی خاصی برخوردار است. اين مسجد دارای چندين حجره و شبستان است و برخی قسمت های آن دو طبقه و 6 درب ورودی و خروجی می باشد.

 

در دو طرف شبستان دو طبقه وجود دارد كه سقف آن از آجر است و در انتهای آن نيز، محرابی كاشی كاری شده قرار دارد. سقف اين محراب با كاشی لاجوردی كاشی كاری شده است و دو طرف محراب نيز سنگ كاری شده است. در كنار اين محراب، تاريخچه مرمت مسجد بر روی دو سنگ نقش گرديده است. در ضلع باختری اين مسجد ده طاق نما وجود دارد و در پشت آن ها نيز شبستان كوچكی قرار گرفته است. در گذشته صحن مسجد از سنگ های مرمر مفروش بوده و در دالان های آن سنگاب هايی وجود داشته كه مردم در آن ها پای خود را می شسته اند و پس از وضو وارد صحن مسجد می شده اند هم اينک نيز سه نمونه از اين سنگاب ها در ابتدای صحن همانند نمونه پيشين آن به صورت دروازده ضلعی موجود است. طی هزار سال اخير، اين مسجد چندين بار از جمله در زمان اتابكان، در زمان سلطان ابراهيم ميرزا پسر شاهرخ گوركانی، در دوره صفويه و در سال 1315 شمسی به وسيله اداره حفاظت آثار باستانی تعمير و بازسازی شده است.

 

بنای مسجد نصيرالملک که يكی از زيباترين مساجد شيراز است در سال 1293 آغاز شده و در سال 1305 هجری قمری پايان يافته است. اين مسجد در انتهای خيابان نصيرالملک در شيراز قرار گرفته و با اينكه وسعت زيادی ندارد، ولی از لحاظ معماری و مخصوصا كاشی كاری و مقرنس كاری بی نظير است. خانه نصيرالملک نيز كه در كنار مسجد قرار دارد از لحاظ كاشی كاری بسيار نفيس و ارزنده است.

 

مسجد جامع لار از آثار دوره صفويه است و در شهرستان لار در جنوب استان فارس واقع شده است. تمام نمای اين مسجد با سنگ تراش ساخته شده و دارای محرابی از سنگ تراش با ظرافت خاصی است. بر طبق کتيبه موجود، محراب اين مسجد در سال 1028 (هـ.ق) بنا گرديده است.

 

بنای مسجد ايزد خواست جزيی از قلعه قديمی و ساسانی ايزد خواست است که در قرن نهم هجری قمری به مسجد تبديل شده است. اين بنا در روستای ايزد خواست از توابع شهرستان آباده و بر سر راه شيراز – اصفهان واقع است. بنای اين مسجد با نقشه چهارطاقی، آتشگاه و نيايشگاه قلعه بوده است. بدنه خاوری چهارطاقی و پوشش طاقی آن در دوره های بعدی تجديد بنا شده است.

 

 

این مسجد در خیابان قاآنی کهنه در محله دربند مشیر واقع شده است. این مسجد توسط میرزا ابوالحسن مشیرالملک شیرازی در سال 1279 (ه.ق) ساخته شده است. مسجد مشیر مزین به مقرنس کاری ها، خطوط ثلث، نسخ بر زمینه کاشی است. در سمت غربی مسجد شبستان ستون داری است که ستون های سنگی یکپارچه آن با خطوط مارپیچ حجاری شده است. رواق ها در چهار سمت مسجد امتداد یافته است. در ساخت کاشی کاری های این مسجد نیزگاها هنر و معماری اروپایی تاثیر داشته است.

 

مسجد جامع عتيق از آثار به جا مانده از دوره صفويه در شهرستان ارسنجان است. اين مسجد بزرگ، شبستانی بسيار وسيع و محرابی زيبا دارد که در نوع خود کم نظير است.

 

مسجد جامع استهبانات از آثار دوره تيموری است که در 74 کيلومتری فسا واقع شده است. بقايای محرابی با گچبری های ظريف در شبستان مسجد وجود دارد که در قرن 11 هجری قمری ساخته شده است. چندين ستون در شبستان قديم مسجد وجود دارد که از سنگ های استوانه ای قطور ساخته شده و بر روی بعضی از آن ها عبارات دعايی و جملاتی به خط کوفی و نسخ کنده کاری شده که تاريخ آن سال 1024 ه. ق است. يکی از اجزای جالب بنا، سر در مسجد است که از تخته سنگی ساخته شده که در طبقات آن فسيل های ماهی وجود دارد.

 

 

مسجد سنگی ايج از يادگارهای دوره ساسانی است که در روستای ايج شهرستان استهبان واقع می باشد. اين بنا قبل از اسلام قلعه دارالامان نام داشت، در دوره اسلامی با افزودن محرابی به آن، بنا به شکل مسجد درآمده است. شکل اصلی بنا به شکل ايوان است بدنه اصلی مسجد از جنس سنگ و گچ بوده و ارتفاع آن 3 متر می باشد که در دل صخره سنگی کوه قلات آبی کنده شده است. در مجاورت اين مسجد(قلعه) هفت برکه وجود دارد که آن را بن دره می نامند و در نزديکی آن هم معبری از زمان های قديم باقی مانده است.

 

 

مسجد يزديان از مساجد معروف شهرستان استهبان که منسوب به يزديان منطقه است.

 

مسجد جامع اقليد در اقليد، جنوب شهرستان آباده و در شمال استان فارس واقع شده است. اين بنا که بنايی است خشتی و گلی قدمتی شش صد ساله دارد. بر روی کتيبه ای که بر سر در مسجد نسب شده، تاريخ ساخت بنا سال 849 (هـ.ق) نوشته شده است. منبری منبتی در مسجد وجود دارد که تاريخ ساخت آن 1008 (هـ.ق) می باشد. اين بنا در طول زمان بارها تعمير و باز سازی شده است.

 

 

مسجد جامع سوريان بنايی است كوچک در سوريان، مركز شهرستان بوانات که از دوره ايلخانی به جای مانده است. اثر مهم اين مسجد، منبر منبت ‌كاری بزرگ آن است كه به فرمان «خواجه مظفر‌الملک» از محل ميراث خواجه سعد بن محمد در سال 771 (هـ.ق) ساخته شده است. بعدها قسمت‌هايی از اين منبر ناپديد شد و برای حفظ بقيه آن، در سال 1314 آن را به موزه ايران باستان منتقل كردند.

 

 

مسجد جامع فسا قدمتی در حدود 800 سال دارد. اين مسجد دور از راسته بازار و در كنار گورستان شهر فسا قرار گرفته است. اكنون از اين مسجد تنها بقايای شبستان آن بر جای مانده است.

 

 

مسجد جامع لار از آثار دوره صفويه است و در شهرستان لار در جنوب استان فارس واقع شده است. تمام نمای اين مسجد با سنگ تراش ساخته شده و دارای محرابی از سنگ تراش با ظرافت خاصی است. بر طبق کتيبه موجود، محراب اين مسجد در سال 1028 (هـ.ق) بنا گرديده است.

 

اعتبار مسجد جامع خنج به بقايای بقعه شيخ محمد ابوالنجم است. اين مسجد در خنج لارستان در جنوب استان فارس واقع شده و بنای گفته شده، در دوره آق قويونلو بر مزار شمس الدين حاجی محمد خنجی - از مشاهير و عرفای فارس - ساخته شده است.

 

مسجد جامع فال در روستای فال از توابع بخش گله دار شهرستان لامرد واقع است. در کنار اين مسجد قبر راغب مرثيه سرای معروف منطقه نيز قرار دارد که از اماکن متبرک اهالی روستا است. مسجد، قلعه و حمام رئيس علی خان از بناهای متعلق به دوره قاجار است که در شهر اشکنان شهرستان لامرد واقع شده است.

 

این مسجد که در زمان صفویه ساخته شده دو گلدسته داردکه آیات قرآن به خط کوفی و با آجر در اطراف آن نوشته شده است.

 

 

مسجد جامع نيريز يكی از قديمی ترين و مهم ترين بناهای قرن چهارم هـ . ق و از بناهای نخسين سده های اسلامی است. گفته می شود اين مسجد آتشكده ای بوده و پس از ظهور اسلام به مسجد تبديل شده است. تاريخ ساخت محراب مسجد، سال 363 هجری قمری ذکر شده است و به گفته مورخين، بنای اصلی اين مسجد به سال 340 (هـ.ق) تعلق دارد. ايوان بلند اين مسجد به سبک معماری اصيل ساسانی بنا شده و از نمونه های مشخص معماری ايران پس از اسلام بوده و در سال 1312 در فهرست آثار باستانی ايران به ثبت رسيده است.