از عالِم دینی که کتاب طنز غیرقابل چاپ نوشت تا حرف حساب گل آقا!

گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»؛ از ماه مبارک رمضان به این سو برنامه‌ای به نام «قند پهلو» از شبکه آموزش سیما پخش می‌شود که مختص شعر طنز است و در قالب یک مسابقه تلویزیونی به شعر و شعرای طنز ایران می‌پردازد. به بهانه پخش قند پهلو نگاه مختصری به ادبیات طنز در ایران داریم.

طنز در ایران پیش از اسلام

از ایران پیش از اسلام در زمینه‌های مختلف و از جمله طنز آگاهی زیادی در دست نیست، اما در همین دوره به داستان‌ها و حکایت‌هایی برمی‌خوریم که جنبه‌های طنز دارند. در «مرزبان‌نامه» حکایت لطیفی درباره بزرگمهر نقل شده که نشان از طنزگویی این وزیر دارد. بر طبق این حکایت، بزرگمهر کامروایی را در سحرخیزی می‌دانسته و همواره می‌گفته: «شب‌خیز باش تاکامروا باشی».

یک روز خسرو انوشیروان به چاکران خود دستور می‌دهد تا هنگام آمدن بزرگمهر به دربار راه را بر او بگیرند و جامه‌هایش بدزدند. چاکران چنین می‌کنند. بزرگمهر برای پوشیدن لباسی دیگر به خانه برمی‌گردد، لباسی تازه می‌پوشد و به دربار می‌رود. خسرو علت دیر آمدن بزرگمهر را می‌پرسد. بزرگمهر واقعه را بازمی‌گوید. انوشیروان به طعنه می‌گوید: «نه آیا تو می‌گفتی که شب‌خیز باش و کامروا باش»؟ بزرگمهر پاسخ می‌دهد: «شب‌خیز دزدان بودند که پیش از من برخاستند، تا کامروا ایشان شدند.»

دلقک‌ها و سهم آنها در طنز

گذشته از این‌ها، در برخی از مآخذ به وجود دلقک‌های درباری اشاره شده است. می‌دانیم که دلقک‌ها، از جمله عوامل طنزپردازی بودند و بسیاری از حقایق تلخ بر زبان آنها جاری می‌شده و تنها آنان مجاز به گفتن این گونه سخنان بوده‌اند. به طوری که جاحظ در کتاب «تاج» یادآور شده: «در عصر ساسانیان در دوره پادشاهی خسرو، دلقکی بود به نام مازیار که پس از چندی مورد بی مهری قرار گرفت. دلقک برای جلب عطوفت شاه، روزی چند به تقلید صدای حیوانات مشغول شد و سرانجام چنان در این کار استاد گردید که چون سگ «عو عو» می‌کرد، مانند گرگ زوزه می‌کشید و بسان خر «عر عر» می‌کرد و هماهنگ اسب شیهه می‌کشید.

یک روز که شاه در بستر راحت غنوده بود، دلقک صداهای گوناگون حیوانات را تقلید می‌کرد. شاه با شگفتی بسیار غلامان را به اطراف فرستاد تا بالاخره مازیار را برهنه در کنجی خزیده یافتند. وی را بی درنگ نزد شاه بردند. چون خسرو از حال پرسید، گفت: آن روز که شاه بر من خشم گرفت، خدای نیز مرا مسخ کرده به گونه سگ و گرگ و خر در آورده است. خسرو او را خلعت بخشید و از گناهش در گذشت».

بعد از ورود اسلام به ایران، طنز کمابیش در نوشته‌ها وجود داشت اما از دوره سامانی به بعد، طنز گسترش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد و در هیچ کتاب نظم و نثری نبود که قطعه یا مطلب طنزآمیزی نباشد و شعرا و نویسندگان در لابه‌لای مطالب خود، نکات طنز‌آمیزی نیز بیان می‌کردند.

ادبیات کلاسیک فارسی و طنزنویسان برجسته آن

در ادبیات کلاسیک فارسی، طنز در میان آثار نویسندگان دوره‌های مختلف به اشکال گوناگون وجود داشت. در صدر این افراد، عبید زاکانی پدر هنر طنز در ادبیات فارسی است. عطار نیشابوری نیز در «الهی‌نامه» جنبه‌هایی از طنز دارد. همچنین می‌توان به طنزهایی که در شعر سعدی، فردوسی و حتی حافظ وجود دارد نیز اشاره داشت. در واقع، بیشتر بزرگان ادب فارسی زبانی تیز و دستی در طنز داشتند، اما اغلب آنها طنازی را دون شان خود می‌دانستند و جز عبید زاکانی کمتر ادیب مشهوری کتاب خاص طنز و مطایبه دارد. از این رو، ریشه‌های طنز فارسی بیشتر در میان دیوان‌های شاعران جستجو شده است.

کتاب طنزی که توسط یک عالم دینی نوشته شد

در این میان، کتابی وجود دارد که تمام آن به طنز است. این کتاب هرچند در اواخر دوره صفویه نوشته شده است اما اغلب مسائل مطرح شده در آن مشکلات جامعه امروز ما هم هست و از آن گذشته زبان آن همچنان زنده است. کتاب «کلثوم ننه» یا «عقاید النسا» را آقا جمال خوانساری یکی از مراجع دینی اواخر صفویه نوشته است. این کتاب بر اساس نقیضه‌نویسی براساس باب‌های مختلف رساله احکام زنان نوشته شده است.

شاید بتوان «عقاید النسا» را کتابی در حد «اخلاق‌الاشراف» عبید زاکانی دانست. در دوره صفویه که قشری‌گری مذهبی اوج گرفته بود نوشتن این کتاب٬ آن هم توسط یک عالم دینی می‌تواند ظرفیت‌ بالای طنز در جامعه ایرانی آن زمان را نشان دهد. جالب این که با معیارهای امروزین «کلثوم ننه» یک کتاب ممنوعه و غیر قابل چاپ است. اما اگر بخواهید نگاهی از درون به جامعه ایرانی داشته باشید، «عقاید النسا» و «زهر الربیع» کتاب‌های کمتر شناخته شده‌ای هستند که می‌توانند دیدی واقع‌گرایانه‌تر از ایران دوره قبل از گذار به مدرنیته را به ما بدهند.

طنز در دوره مشروطیت

با ظهور مشروطیت و ایجاد فضای نسبتاً باز مطبوعاتی، طنز از سطحی‌نگری و رویکرد تفریحی فاصله گرفت و به عنوان یکی از انواع ادبی بسیار جدی، مورد توجه بسیاری از نویسندگان و شعرای بزرگ قرار گرفت. از جمله میرزا آقاخان کرمانی، علی اکبر دهخدا، سید اشرف‌الدین قزوینی (نسیم شمال)، میرزاده عشقی و زین‌العابدین مراغه‌ای از پیشگامان طنز در ادبیات فارسی در دوران انقلاب مشروطه بودند.

طنز مشروطیت که تحت تأثیر آثار اروپایی شکل گرفته بود، بازتابنده خواست‌های اجتماعی سرکوب شده مردم ایران بود. در این دوره، شاعران با صراحت در برابر اقدامات استعماری موضع می‌گرفتند و خائنان را با کلمات طوفانی گوشمالی می‌دادند. از طرف دیگر، به دلیل این که طنز این دوره رنگ اجتماعی - سیاسی داشت از کلمات زشتی که پیش از آن در طنزها متداول بود کاسته شده بود. همچنین، در این دوره، طنزپردازان از ثقیل‌نویسی دوری می‌کردند و سعی داشتند با زبان ساده و قابل فهم برای عامه مردم مطالب خود را بیان کنند.

پس از مشروطه، شعر طنز بیشتر به طنزی سطحی و روزنامه‌ای بدل شد که انتقاد جدی اجتماعی و سیاسی نداشت و بیشتر به مشکلات و گرفتاری‌های روزمره مردم مثل گرانی و ... می‌پرداخت. البته، هنوز در این دوره هم انتقادات اجتماعی و سیاسی در قالب طنز مطرح می‌شد اما به گستردگی و تند و تیزی زمان مشروطه نبود. طنز روزنامه‌ای در این دوره به شدت رواج یافته بود و نشریات نسیم شمال، قرن بیستم، بابا شمل، بهلول و چلنگر نمونه‌ نشریاتی بودند که در فاصله سال‌های 1320 و 1332 منتشر شدند.

گل آقا و نقش او در ادبیات طنز پس از انقلاب

این رویه پس از انقلاب اسلامی هم ادامه پیدا کرد و بسیاری از نشریاتی که منتشر می‌شدند نشریات طنز بودند که البته با آغاز دور دوم قانون مطبوعات بسیاری از این نشریات به همراه نشریات دیگر تعطیل شدند. در این دوره با پا گرفتن ستون «دو کلمه حرف حساب» مرحوم کیومرث صابری فومنی (گل آقا) در روزنامه اطلاعات عرصه تازه‌ای از طنز پدید آمد و مشخصه‌های نوینی برای طنز سیاسی رقم خورد و تعریف جدیدی از حدود آزادی در عرصه طنز معرفی شد. به طوری که می‌توان ادعا کرد حضور این ستون و انتشار نشریه ماندگار «گل‌ آقا» یکی از مهم‌ترین حرکت‌های طنز در سال‌های بعد از انقلاب بود. نشریه‌ای که توانست علاوه بر ایجاد فضای مناسب برای آگاهی اجتماعی و سیاسی عوام، چهره‌های شاخص این عرصه را نیز به مردم معرفی کند.

اغلب کسانی که در زمان مرحوم صابری در نشریه گل آقا قلم می‌زدند، اکنون در نشریات و حوزه‌های دیگر مانند رادیو و تلویزیون و ... در عرصه طنز فعالیت می‌کنند که از آن میان می‌توان به مرتضی فرجیان، مرتضی ناطقیان (معتضدی)، محمد رفیع ضیای، احمد عربانی، ناصر پاک‌شیر، نیک‌آهنگ کوثر، منوچهر احترامی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، رضا رفیع و بزرگمهر حسین‌پور که هر یک وزنه‌هایی در طنز ایران محسوب می‌شوند اشاره داشت.