مدیریت مصرف سوخت و تحقق عدالت اجتماعی؛ یک تیر و دو نشان «نظام تعرفه‌گذاری پلکانی افزایشی»
به گزارش خبرنگار اقتصادی «خبرگزاری دانشجو»، حامل‌های انرژی و لزوم کنترل میزان مصرف آن از جمله مواردی است که همواره مورد تاکید بوده چرا که حتی با وجود فراوانی نعمت یا بهتر بگوییم نغمت نفت در کشورمان باز هم این منابع محدود بوده و دیر یا زود به پایان می‌رسد.
در این میان بنزین شاید از درجه اهمیت بیشتری برخوردار باشد چرا که با رشد شهرنشینی و استفاده روز افزون از این حامل انرژی روز به روز شاهد افزایش مصرف این فرآورده بودیم. افزایش مصرفی که البته با آغاز طرح هدفمندی یارانه‌ها و برقراری سامانه هوشمند سوخت به خوبی مدیریت شد تا آنجا که بنا بر اذعان یکی از مسئولین نفتی کشور با اشاره به نقش سامانه هوشمند سوخت در میزان مصرف گفت: ما در 10 ساله قبل از سال 86 که طرح سامانه هوشمند سوخت کلید خورد، با متوسط رشد سالیانه 9.5 درصد مصرف بنزین مواجه بودیم که تداوم سالی 9.5 درصد در پایان سال 93 مصرف باید به روزی 150 میلیون لیتر می رسید که این رقم به با اجرای طرح سامانه هوشمند سوخت به 66 میلیون لیتر رسید. از این مقدار نقش سی ان جی روزی 18.5 میلیون لیتر کاهش که 131.5 میلیون لیتر می‌شود و مابه التفاوت این میزان با 66 میلیون لیتر نشاندهنده نقش سامانه هوشمند سوخت ادر کاهش میزان مصرف بنزین است.
طرحی ارزشمند که البته چندی پیش با تصمیم یکباره دولت یازدهم و در ادامه آن اظهاراتی مبنی بر جمع آوری کارت‌های هوشمند سوخت به نظر می‌رسد باز هم شاهد افزایش میزان مصرف این فرآورده ارزشمند انرژی خواهیم بود.
بر لزوم تک نرخی کردن بنزین بحثی نیست چرا که بر اساس قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، قیمت فروش داخلی بنزین تا پایان برنامه پنجم توسعه (سال 1394) نباید کمتر از 90 درصد قیمت تحویل روی کشتی (فوب) در خلیج فارس باشد و این در حالی است که در شرایط فعلی نیز با توجه به قیمت این فرآورده نفتی در بازار خلیج فارس که رقمی 2650 تا 2750 تومانی برای هر لیتر بنزین بدون هزینه حمل و نقل است و بر این اساس دولت حداقل 1700 تومان یارانه برای عرضه بنزین وارداتی پرداخت می‌کند.
اغراق نیست اگر بگوییم تجربه اجتماعی مردم ایران نشان داده است که اعتراض به هرگونه افزایش قیمتی موقتی بوده و با توجه به تداوم نرخ رشد قیمت‌ها عادت کردن به قیمت جدید و برگشت میزان مصرف به گذشته در عرض کمتر از چند ماه محقق خواهد شد و در این میان کاهش ارزش پول ملی را نیز می‌توان یکی از دلایل این فرآیند عادی شدن قلمداد کرد.
بنزین نیز از این امر مستثنی نیست. با نگاهی به آمار مصرف بنزین، متوجه دو برهه زمانی قابل توجه می‌شویم که اولین آن تولد سامانه هوشمند سوخت در سال 86 بوده است که به موجب آن مصرف بنزین در سال 86 از 81 میلیون لیتر پیش بینی شده به 64 میلیون لیتر کاهش پیدا کرده است و کاهش قابل توجه دیگر نیز مربوط به سال 89 و به دلیل اثر افزایش نرخ بنزین از 100 به 400 تومان می باشد که در پی آن مصرف سوخت به 59 میلیون لیتر کاهش پیدا کرد.
اما آنچه در اینجا مدنظر ماست، افزایش میزان مصرف سوخت در سال 92 می‌باشد. در این سال با توجه به تورم و در کنار آن کاهش ارزش پول ملی، قیمت 400 و 700 تومانی دیگر گران به حساب نمی‌آید، در نتیجه در این سال‌ها شاهد افزایش 8 تا 8.5 درصدی مصرف سوخت بودیم که در نتیجه آن میزان مصرف سوخت بنزین به 68 میلیون لیتر می رسد.
اما چه باید کرد؟
مدل IBT یا نظام تعرفه‌گذاری پلکانی افزایشی یکی از راهکارهایی است که می‌تواند در کنار اجرا شدن قانون (تک نرخی شدن سوخت) برای کنترل میزان مصرف این حامل ارزشمند انرژی مورد استفاده قرار گیرد.
بر این اساس باید اذعان داشت نظام تعرفه‌گذاری پلکانی افزایشی (Increasing Block Tariff) یا به اختصار IBT یکی از اصلی‌ترین گزینه‌ها در مدیریت یارانه‌های انرژی کشور است که در شرایط کنونی کشور به صورت خلاصه این‌گونه بیان می‌شود:
«با توجه به روند مصرف عمده مشترکین، میزان مشخصی از هر حامل انرژی به عنوان الگوی مصرف تعریف شده، هزینه مصرف کمتر از الگو ارزان‌تر تعیین می‌شود و با عبور مصرف از آن، قیمت به صورت پلکانی افزایش می‌یابد تا از افزایش شدید قیمت برای مشترکینی که در حد الگو مصرف می‌کنند پرهیز شود و مشترکین پرمصرف رفتار خود را اصلاح نمایند.»
این نظام تعرفه‌گذاری در کشورهای توسعه‌یافته از جمله امریکا، ژاپن و کره جنوبی با هدف توسعه فناوری‌های کم مصرف و در کشورهای در حال توسعه از جمله چین و هند با هدف کاهش شدت مصرف انرژی و تشویق به صرفه‌جویی به اجرا در آمده است. شرکت‌های توزیع حامل‌های انرژی شامل برق و گاز طبیعی و شرکت‌های توزیع آب در کشورهای مختلف در موارد متعددی از روش IBT برای تعرفه‌گذاری استفاده می‌کنند و به عنوان نمونه می‌توان به شرکت توزیع گاز و برق سن‌دیگو (SDG&E) در ایالت کالیفرنیای امریکا و شرکت توزیع برق Eskom در افریقای جنوبی اشاره کرد.
بر این اساس می‌توان علاوه بر اجرای نرخی ثابت و یکسال برای بنزین تا مصرفی معقول، نظامی افزایشی برای مازاد مصرف تعیین کرد تا علاوه بر مدیریت مصرف این حامل انرژی، به نوعی عدالت را نیز برقرار کرد چرا که هنوز هم 700 تومان به ازای هر لیتر بنزین یارانه تعلق گرفته به سوخت است و بنا به آمار صندوق بین‌المللی پول، 41 درصد یارانه بنزین در ایران به 20 درصد ثروتمند جامعه و تنها 8 درصد آن به 20 درصد فقیر جامعه تعلق میگیرد، که نشان می‌دهد ثروتمندان از این حیث 5 برابر فقیران یارانه می‌گیرند.
گفتنی است در صورتی که سهمیه‌های بنزین بر اساس مدل IBT حفظ شود و به جای هر وسیله نقلیه به صورت سرانه به هر خانوار اختصاص یابد، می‌توان گامی ارزشمند برای مدیریت مصرف سوخت برداشت.