آخرین یافته ها از کمیت تولیدات علمی کشور/کمیت تولید علم کشور چندین برابر ارقامی است که تاکنون اعلام شده است

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو؛ به نقل از روابط عمومی و همکاري های علمی بين المللی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، محمدجواد دهقانی، سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: تکیه صرف بر تعداد مقاله یا کمیت تولید علم به عنوان شاخص اصلی توسعه و رشد علمی هر چند در طی سالیان گذشته محور اصلی گفتمان های علمی کشور بوده است، اما ارائه سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری افق جدیدی را پیش روی کشور قرار داده است. این سند تبدیل علم به قدرت و ثروت با حفظ ارزش های اسلامی را به عنوان یک اصل مطرح و چهار معیار کلان مرجعیت، دیپلماسی و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی علم تولید شده را در کنار کمیت تولید علم مورد توجه قرار می دهد.

سرپرست ISC خاطرنشان کرد: بررسی اخیر نشان می دهدکه تاکنون کمیت تولید علم کشور به صورت کامل گزارش نشده و یا حداقل مورد توجه قرار نگرفته است در حالیکه این کمیت بیانگر ظرفیت علمی بالفعل کشور است. آگاهی از ظرفیت های علمی بالفعل برای سیاستگذاران علمی از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا بدون اطلاع از وضعیت موجود، برنامه ریزی شایسته ای  برای آينده صورت نخواهد گرفت. پایگاه های استنادی آی اس آی و اسکوپوس همواره به عنوان مهمترین منبع برای اعلام کمیت تولید علم کشور مورد بهره برداری قرار گرفته اند. این پایگاه ها مدعی هستند که معتبرترین مجلات و کنفرانس های بین المللی را نمایه سازی می کنند، اما کمیت تولید علمی که در این پایگاه ها نمایه سازی می شود بیانگر تمام ظرفیت های علمی کشور نیست.

وی گفت: هر چند پایگاه های استنادی آی.اس.آی و اسکوپوس از مرجعیت بالاتری نسبت به سایر پایگاه های علمی برخوردار هستند، اما در این میان اعضای هیات علمی در برخی رشته ها به پایگاه های غیراستنادی نیز توجه خاصی دارند و اعتبار این دسته از پایگاه ها را کمتر از پایگاه های استنادی نمی دانند، مسئله ای که به صراحت در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی نیز مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه می توان به پایگاه مدلاین (Medline) در حوزه پزشکی اشاره کرد.

دهقانی اظهار داشت: تامسون رویترز علاوه بر پایگاه استنادی وب علوم (آی.اس.آی) به نمایه سازی پایگاه های دیگری نیز می پردازد که برخی از آن ها را ایجاد و برخی را با فراهم آوردن یک ارزش افزوده از سایر پایگاه ها خریداری و دسترس­‌پذیر می سازد. ادعای تامسون رویترز (آی.اس.آی) برای این پایگاه ها آن است که محتوای نمایه شده از لحاظ علمی از اعتبار لازم برخوردار هستند.  همچنین پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)  نیز در طول سال های گذشته به نمایه سازی مجلات معتبر و کنفرانس های ملی پرداخته است.

وی یادآور شد: بررسی تعداد مدارک ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران در طول 16 سال اخیر (2016-2000)  در پایگاه های اسکوپوس (Scopus)، علوم جهان اسلام  (ISC) و وبگاه علوم تامسون رویترز ‌(ISI) شامل 1) بخش مجموعه هسته علوم (Web of science core collection) 2)  مدلاین (Medline) 3) زئولوجیکال رکورد (Zoological record) 4) اینسپک (Inspec) 5) بایوسیس (Biosis citation index) 6) سای.ال.او (SciELO Citation index) 7) مندرجات جاری (Current Contents Connect) نشان داد که کمیت خالص تولید علم کشور از سال 2000  تاکنون به طور مداوم در حال رشد بوده است. لازم به ذکر است که اطلاعات سال های  ۲۰۱۵ و 2016 با توجه به دو پدیده تاخیر در نشر و نمایه سازی هنوز کامل نشده است.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: کمیت خالص تولید علم یا همان تعداد مدارک خالص به معنی حذف مدارک تکراری در پایگاه های اطلاعات علمی مختلف است. یک مقاله علمی متعلق به یک کشور می تواند در بیش از یک پایگاه اطلاعاتی نمایه سازی شود، زیرا مجله یا کنفرانسی که مقاله در آن منتشر شده است می تواند در بیش از یک پایگاه نمایه سازی شود. در این بررسی برای تعیین تعداد خالص تولید علم، مجلات و کنفرانس های تکراری یکدست شده و تنها یکبار محاسبه گردید. براین اساس از سال  ۲۰۰۰ تاکنون تعداد 1137977 مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه های معتبر بین المللی و ملی به ثبت رسیده است.

وی افزود: از سال  ۲۰۰۰ تاکنون تعداد ۲۶۶۶۷۰ مدرک در پایگاه تامسون رویترز (آی.اس.آی)  و تعداد ۳۳۹۴۸۵ مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس به نام جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است بنابراین با در نظر گرفتن کل کمیت  خالص تولید علم ایران (1137977 مدرک) بر اساس آمار پایگاه آی.اس.آی تاکنون تنها 23٪  ( بیست و سه درصد) و بر اساس آمار اسکوپوس 30٪ ( سی درصد)  از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است و لذا حدود 70% ( هفتاد درصد ) از تولید علم کشور نادیده گرفته شده است.

دهقانی خاطرنشان کرد: بررسی پایگاه های ملی و بین المللی نشان می دهد که کل مقالات ثبت شده و یا کمیت خالص تولید علم ایران در سال ۲۰۰۰ تعداد 6150 مورد بود. در خلال سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۳ این مقدار به ترتیب به 13136، 15235 و 19431 مورد رسید. این مقدار در خلال سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ مجددا افزایش یافته و به 23044، 35767، 46503 و 59547 مورد رسید. بین سال های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ بار دیگر میزان تولید علم افزایش یافته و به ترتیب به 71953، 85238، 98527، 115740 و 128703 مورد رسید. در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ همچنان با افزایش تولید علم مواجه هستیم بنحوی که میزان تولید علم از 137006 در سال ۲۰۱۳  به 144622 مدرک در سال ۲۰۱۴ افزایش یافت. اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز تکمیل نشده است اما با این وجود کمیت تولید علم کشور در این سال 123468 مورد ثبت شده است.

وی تاکید کرد: حال اگر فقط تعداد مدارک علمی کشور در پایگاه های بین المللی را مبنای محاسبه قرار دهیم  و اطلاعات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)  را نادیده بگیریم در می یابیم که بیش از 50٪ (پنجاه درصد) از تولیدات علم کشور نادیده گرفته شده است. از سال ۲۰۰۰ تاکنون تعداد ۲۶۶۶۷۰ مدرک از جمهوری اسلامی ایران در پایگاه تامسون رویترز (آی.اس.آی) و تعداد ۳۳۹۴۸۵ مدرک در پایگاه استنادی اسکوپوس ثبت شده است، اما انجام یک بررسی جامع تر و شمارش تعداد مدارک ایران در برخی پایگاه های علمی در سطح بین المللی نشان داد که تعداد مدارک خالص ثبت شده به نام جمهوری اسلامی ایران ۶۳۷۷۵۶ مورد است. بر این اساس با توجه به آمارهای ارائه شده از پایگاه آی.اس.آی تاکنون تنها ۴2٪ و بر اساس آمار اسکوپوس تنها ۵۳٪ از کمیت تولید علم کشور اعلام شده و مابقی به طور کامل نادیده گرفته شده است.

دهقانی افزود: براساس کمیت خالص تولید علم کشور در اسکوپوس، آی.اس.آی و سایر پایگاه های بین الملی مورد بررسی، در سال ۲۰۰۰ از ایران تنها ۲۱۳۶ مدرک در پایگاه های بین المللی ثبت گردیده بود. این رقم در بین سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۸ به ترتیب به ۴۹۹۷، ۶۷۴۳، ۹۴۹۶، ۱۱۸۸۰، ۱۵۷۳۰، ۲۱۷۶۹، ۳۰۰۲۵ و ۳۸۹۵۵ مورد رسید. در خلال سال های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ مجدد این روند بیانگر افزایش تعداد مدارک کشور است که به ترتیب ۴۶۲۴۸، ۵۲۸۵۶، ۶۶۴۰۶، ۷۳۴۰۰، ۷۷۳۲۹، ۸۲۰۵۴ و ۸۳۱۹۷ مدرک را شامل می گردد. اطلاعات سال ۲۰۱۵ هنوز به صورت کامل ارائه نشده است و در سال ۲۰۱۶ نیز تاکنون ۱۴۵۳۵ مدرک از ایران در پایگاه های بین المللی نمایه سازی شده است. باید خاطر نشان کرد اگر سایر پایگاه های اطلاعات علمی بین المللی نیز مورد بررسی قرار گیرند قطعا میزان کل تولید علم کشور حتی بیش از آن چیزی است که در اینجا به آن پرداخته شده است.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: هر چند پایگاه های استنادی به نمایه سازی معتبرترین نشریات و کنفرانس های بین المللی می پردازند، اما سیاستگذاری برای بهبود وضعیت علمی نیازمند آگاهی از کل میزان توانایی پژوهشی است که در کشور صرف می شود. در سال 2014 نزدیک به 145000 پژوهش در مجلات و کنفرانس های علمی منتشر شده است. اگر این ظرفیت پژوهشی به درستی هدایت گردد، با توجه به تاکیدات اخیر مقام معظم رهبری در خصوص ادامه‌ی حرکت پرشتاب علمی آنگاه یک انقلاب علمی در کشور صورت خواهد گرفت. البته نگاه آماری صرف به کمیت تولید علم بدون تحلیل آن ها و بکارگیری آن ها در راستای توسعه علمی آفتی برای علم کشور است.

وی اضافه کرد: تلقی کشور از رشد علمی، تعداد مدارک ثبت شده در پایگاه های استنادی است. با این حال تقریبا در تمامی سال ها تعداد مدارک ثبت شده از جمهوری اسلامی ایران در سایر پایگاه های علمی دنیا بیش از دو پایگاه آی.اس.آی و اسکوپوس است. به علاوه، سرعت رشد اطلاعات کشور در پایگاه های علمی بین المللی نیز بیش از پایگاه های استنادی است. این در حالی است که تماما در اعلام آمارهای تولید علم به پایگاه های استنادی اسکوپوس و آی.اس.آی تکیه می شود. اهمیت این مسئله در آگاهی از وضعیت موجود و برنامه ریزی مبتنی بر اهداف عالی کشور است. ظرفیت کمیت تولید علم کشور حاصل از انتشارات بین المللی بیش از آن چیزی است که تاکنون اعلام شده بود و برنامه ریزی برای این ظرفیت بالا از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

دهقانی در ادامه گفت: پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) تنها مجلات و کنفرانس های معتبر علمی را نمایه سازی می نماید، از همین رو میزان تولید علمی که در سطح کشور صورت می پذیرد بیش از آن چیزی است که در این پایگاه نمایه سازی می گردد، قاعده ای که برای کل دنیا صادق است. آن بخش از کمیت تولید علم باید مورد شمارش قرار گیرد که از حداقل استانداردهای علم و نشر آن برخوردار باشد.

سرپرست (ISC) گفت: در سال 2000 در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)  2874 مقاله مجله و 1607 مقاله کنفرانس ثبت شده بود. تعداد مقالات مجلات معتبر در طی سال های بعدی به سرعت افزایش یافت به نحوی که در بین سال های 2001 تا 2014 به ترتیب 6449، 6651، 7515، 8792، 12673، 15417، 18335، 20909، 25605، 32304، 36552، 42068، 45943 و 47432 مدرک از ایران در این پایگاه نمایه شده است. اطلاعات سال 2015 هنوز تکمیل نشده است و تاکنون تعداد 22006 مدرک از نشریات کشور در این پایگاه نمایه سازی شده اند.

وی افزود: همچنین در بین سال 2001 تا 2015 در معتبرترین کنفرانس های علمی کشور به ترتیب تعداد 2687، 2997، 3894، 4120، 10078، 12846، 15705، 17549، 19853، 20843، 21564، 23001، 24130، 26110 و 27633 مدرک در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) از تولیدات علمی کشور نمایه سازی شده است. لازم به ذکر است که اطلاعات سال 2015 هنوز به صورت کامل نمایه سازی نشده است.

دهقانی یادآور شد: باید توجه کرد که کمیت تولید علم تنها یکی از ابعاد توسعه و رشد علمی است و تکیه صرف بر این شاخص مانع از توسعه علمی کشور خواهد شد، زیرا کمیت تولید علم شرط لازم برای رشد علمی است اما شرط کافی نیست. سند سیاست های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز بر این نکته تاکید دارند و کسب مرجعیت علم و فناوری، تعاملات علمی و فناوری با سایر کشورهای جهان و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی، علم تولید شده را مورد تاکید قرار داده اند. آگاهی از ظرفیت های فعلی کمیت تولید علم کشور امکان برنامه ریزی بهتر را فراهم خواهد آورد.

وی ادامه داد: قدر مسلم، دنیا مرجعیت پایگاه های استنادی را پذیرفته است زیرا که این پایگاه ها سعی می کنند تا مجلات و کنفرانس هایی را نمایه سازی نمایند که مرجع بوده و از اعتبار لازم برخوردارند، اما نگاه مطلق به این پدیده آفت هایی را نیز به دنبال دارد. لازم به ذکر است که مرجعیت پایگاه های استنادی باعث شده که بیش از سایر پایگاه ها برای استخراج آمار کمیت تولید علم مورد توجه دنیا قرار گیرند، اما تصمیم گیری و اقدام در این زمینه از اهمیت فراوانی برخوردار است زیرا پتانسیل و توانایی پژوهشی کشور باید در مسیر رشد و بالندگی با در نظر گرفتن اهداف اسناد بالا دستی و در جهت دستیابی به مرجعیت علمی هدایت شود.

سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) گفت: مساله هدفمند کردن کمیت تولید علم، سرمایه گذاری اجتناب ناپذیر در جهت توسعه علمی کشور است. هر اثر علمی که در نتیجه یک پژوهش منتشر می شود را می توان به یک دانه زنجیر تشبیه کرد و در صورتی که این دانه ها  به هم متصل شوند استحکام می یابند. بنابراین اندیشیدن به کمیت تولید علم هر چند به عنوان یک شرط لازم شایسته است، اما بکارگیری آن به عنوان شاخص اصلی توسعه علمی کشور راهبردی اشتباه است. در اینجا خلا یک برنامه جامع پژوهشی که نقش راهنما و هدایت گری را برای دانشگاه ها، موسسات تحقیقاتی و پژوهشگران ایفا نماید احساس می شود. هدف این برنامه باید هدایت پژوهشگران به سمت و سویی باشد که بدانند در چه حوزه ای پژوهش کنند تا بیشترین سودمندی را نصیب خود و کشورشان نمایند و البته تعیین محل انتشار نتایج تحقیقات با توجه به اولویت های پژوهشی کشور نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.