حفظ برجام به چه قیمتی؟! / ۱۸ ماه معطلی پشت درب بسته‌ی اروپا!

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو- رحمان حبیبی، دولت پس از خروج امریکا از برجام، مذاکره با کشورهای اروپایی را برای حفظ توافق هسته‌ای آغاز کرد. خوش‌بینی دولت به اروپایی‌ها و تصور اینکه آنها می‌توانند برای مقابله با تحریم‌های آمریکا کاری انجام دهند، مبتنی بر این پیش‌فرض بود که برجام یک توافق چندجانبه است و اروپا نیز یکی از طرف‌های این توافق محسوب می‌شود. لذا از نظر دولت، این توافق را می‌توان بدون آمریکا هم ادامه داد. بر اساس همین نگاه خوشبینانه بود که رئیس‌جمهور در پیام تلویزیونی خود پس از خروج آمریکا از برجام گفت: «خوشحال هستم که یک موجود مزاحم از برجام خارج شده است[1]». از این رو پس از خروج آمریکا از برجام، دولت به دنبال مذاکره با اروپا رفت تا به ظن خود بتواند منافع ایران را از برجام، حتی بدون حضور آمریکا در این توافق، حفظ کند.

دل‌خوشی‌های بی‌جای دولت به اروپا

بعد از توافق هسته‌ای، دولتمردان تصور می‌کردند با اعطای امتیازهای کلان اقتصادی به کشورهای اروپایی می‌توانند آنها را به خود وابسته کنند و از آمریکا دور نگه دارند. به همین دلیل، دولت 90 درصد قراردادهای پسا برجامی را از نظر ارزش قرارداد با فرانسه و شرکت‌های فرانسوی امضا کرد. خرید 100 فروند هواپیما از شرکت فرانسوی ایرباس، خرید 20 فروند هواپیما از شرکت فرانسوی ایتالیایی ATR، توافق ایران‌خودرو با پژو سیتروئن در زمینه تولید خودرو و تأسیس شرکت مشترک، توافق سایپا با پژو سیتروئن، قرارداد 20 ساله توسعه فاز 11 پارس جنوبی با شرکت توتال فرانسه از جمله این قراردادها بوده است.[2]

خوش‌بینی دولت به اروپایی‌ها به قدری بود که در این قراردادها، تمهیدات لازم برای شرایطی که تحریم‌های آمریکا برگردد، اندیشیده نشده بود و حتی مسئولین استدلال می‌کردند که به خاطر وجود این شرکت­ها، تحریم‌ها علیه ایران اعمال نخواهد شد. چنانچه بیژن زنگنه، وزیر نفت در تیرماه 1396 در مورد قرارداد توتال می‌گوید: «برخی مطرح می‌کنند با تحریم‌ها، این شرکت ایران را ترک می‌کند در حالی‌که تعدد حضور این شرکت‌ها موجب می‌شود تحریم‌ها هرگز اتفاق نیفتد؛ زیرا خود آنها ضرر می‌کنند.[3]»

 اما گذشت زمان نشان داد که بر خلاف تصور مسئولین، اروپایی‌ها به دلیل ترس از تحریم‌های آمریکا و اتحاد راهبردی با این کشور در مقابل ایران، عملاً باسیاست‌های آمریکا علیه ایران همراه شدند. عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجی کشور در اسفند 96 در این باره می‌گوید: «آمریکا شرایطی را فراهم کرده است که کشورهای دیگر نگران باشند از کار کردن با ایران و بر اثر همکاری با ایران مورد جریمه‌های آمریکا قرار بگیرند و به دلیل این فضای روانی، خیلی از شرکت‌ها و بانک‌ها با ایران کار نمی‌کنند.»[4]

وعده‌های پوچ اروپا برای حفظ برجام

با خروج امریکا از برجام، ناتوانی اروپایی­ها و همراهی آنها با آمریکا آشکارتر شد.  کشورهای اروپایی در واکنش به خروج آمریکا از برجام، تنها در بیانیه‌ای، ضمن ابراز ناراحتی خود، اعلام کردند که ایران باید به این توافق پایبند باشد! با وجود وعده‌های اروپا برای حفظ برجام، شرکت‌های اروپایی از ایران خارج شدند. برای نمونه پاتریک پویانه، مدیرعامل توتال فرانسه در اواخر اردیبهشت 97 می‌گوید: «‌با اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، هرگونه همکاری با خطر از دست رفتن دسترسی به سیستم‌های بانکی همراه است که توتال چنین ریسکی را نمی‌پذیرد.[5]» حتی اجرای قانون مسدودسازی در ۱۶ مرداد سال گذشته نیز نتوانست مانع از خروج شرکت‌های خارجی از ایران شود[6] تا آنجا که ۵۳ شرکت تا اوایل شهریور سال ۹۷ از کشور خارج شدند که در این بین  شرکت‌های فرانسوی و آلمانی پیشتاز بودند.[7]

ابتکارات بانکی، طرح دیگری بود که اروپا وعده تحقق آن را داد، اما بانک‌ سرمایه‌گذاری اروپا با آن مخالفت کرد.[8] در گام بعدی اروپا وعده داد که برای تسهیل مراودات تجاری و مالی با ایران، یک سازوکار ویژه مالی (SPV) راه‌اندازی خواهد کرد. این طرح نیز به دلیل آنکه هیچ‌یک از کشورهای اروپایی حاضر به میزبانی مقر این سازوکار نشدند، با شکست مواجه شد[9]. چندی بعد این سازوکار به اینستکس (INSTEX) تقلیل یافت که تنها قرار است برای تجارت کالاهای غیر تحریمی آمریکا به کار گرفته شود. با این حال، این سازوکار هم تاکنون عملیاتی نشده است.[10]

  پس از شکست همه این راه‌حل‌ها، در نهایت اروپا پیشنهاد اعطای خط اعتباری 15 میلیارد دلاری به شکل وام را به ایران داد. با این حال سرنوشت این راه‌حل نیز در گرو موافقت آمریکاست. چنانچه استیون منوچین وزیر خزانه‌داری آمریکا در این باره می­گوید: «بدون موافقت واشنگتون، پاریس قادر نخواهد بود خط اعتباری 15 میلیارد دلاری با ایران را فعال کند.»[11] از این رو، این طرح نیز به دلیل مخالفت­های آمریکا هنوز به سرانجام مشخصی نرسیده است. از مجموع همه این تجربیات می‌توان دریافت که اروپا نمی‌تواند بدون اجازه آمریکا، کاری برای تأمین منافع ایران از برجام انجام دهد.

بیانیه اروپا و فرو ریختن دیوار توهمات دولت

بر خلاف نگاه خوش‌بینانه دولت به کشورهای اروپایی، گذر زمان نشان داد که اروپا نیز همچون آمریکا قابل اعتماد نیست.  اروپا نه تنها برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه ایران اقدام مؤثری انجام نداده بلکه اخیراً در بیانیه‌ای ضد ایرانی مدعی شده است: «ایران عامل اصلی حمله به تأسیسات نفتی عربستان است». همچنین در این بیانیه آمده است «زمان آن فرا رسیده که ایران مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای و موضوعات امنیت منطقه‌ای که شامل برنامه‌های موشکی‌اش می‌شود را بپذیرد.»[12] بیانیه اخیر، این واقعیت را برای دولتمردان ایران به اثبات رساند که اروپا همگام باسیاست‌های امریکا حرکت می‌کند.

 به­طوری­که وزیر امور خارجه در واکنش به بیانیه کشورهای اروپایی می­گوید: «فلج بودن سه کشور اروپایی در عمل به تعهدات خود بدون اجازه ایالات‌متحده، از ماه مه ‌۲۰۱۸ عیان بوده است. راه‌حل این نقیصه، عزم خود را جزم کردن برای شکل دادن مسیری مستقل است و نه تکرار طوطی‌وار ادعاها و درخواست‌های ایالات‌متحده که با برجام همخوانی ندارد.»[13]

 اما موضوع قابل تأمل این است که دولتمردان ایران از مدت‌ها پیش به این نتیجه رسیده بودند که اروپا نمی‌تواند برای ایران کاری  انجام دهد. به عنوان نمونه ولی‌الله سیف، رئیس سابق بانک مرکزی در نهم اردیبهشت ماه ۹۷ می‌گوید: «کارشکنی‌های آمریکایی‌ها اجازه نداده که از دستاوردهای برجام استفاده‌های اقتصادی لازم را ببریم زیرا بانک‌های اروپایی هم به دلیل ترس از آمریکایی‌ها، نتوانسته‌اند رابطه لازم را با ایرانی‌ها برقرار کنند.»[14]

حال این سؤال مطرح می‌شود که چرا دولت با توجه به شناختی که از بدعهدی‌های اروپا داشته، ۱۸ ماه به صورت یک طرفه به تعهدات برجامی خود پایبند بوده و کشور را معطل مذاکره با اروپا کرده است؟ چرا دولت پاسخی قاطع به اروپا نمی‌دهد و اجرای پروتکل الحاقی و کاهش نظارت‌های ویژه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را که هسته اصلی و مرکزی تعهدات ایران در برجام است، متوقف نمی‌کند؟

[1] . https://farsi.euronews.com/2018/05/08/fate-of-iran-nuclear-deal-with-announcement-of-donald-trump-decision

[2] . کیهان، کد خبر: ۱۴۶۲۰۰

[3] . فارس، کد خبر: 13970318001025

[4] . مهر، کد خبر: 4252494

[5] . فارس، کد خبر: 13970229000668

[6] . فارس، کد خبر: 13970604000787

[7] . https://farsi.euronews.com/2018/08/24/international-companies-leave-iran-us-sanctions-french-german-firms-head

[8] . https://farsi.euronews.com/2018/07/05/european-investment-bank-is-now-permitted-by-eu-parliament-to-invest-in-iran

[9] . عیار آنلاین

[10] . خبر آنلاین، کد خبر: 1303370

[11] . خبرگزاری تسنیم

[12] . خبرگزاری تسنیم

[13] . ایرنا، کد خبر: 83490485

[14] . خبرگزاری تسنیم